Kelishilgan

Tez aytishlar bolalar folklori tarkibiga nisbatan keyin qo'shilgan janr hisoblanadi. Olimlaming fIkricha, tez aytishlar avvallari alohida janr sifatida «tutal», «chalg'ituv», «chalish», «adashish» atamalari bilan mashhur bo'lgan. «Tez aytish» esa nisbatan keyingi atamadir. Vaqt o'tgani sari bu janr kattalardan bolalar folkloriga ko'chgan. Qadimgi tez aytishlardagi so'zlarning ko'pligi bu fIkrning to'g'ri ekanligini tasdiqlaydi. Gap shundaki, tez aytish qoidasida namuna to'liq aytib bo'linmagunicha naras olish mumkin emas., Son jihatdan shu qadar ko'p so'zli tez aytishlar borki, ularni yosh bola ayta olmaydi. Shuning uchun bu tez aytishlar avvaliga katta yoshdagi odamlar o'rtasida keng tarqalgan bo'lishi mumkin, degan xulosaga kelingan. Tez aytishning ikkinchi qoidasi matndagi tovush­larni aniq talaffuz qilish kerakligi bilan belgilanadi.
Tez aytish hozirgi paytda bolalarning ayrim tovushlarni talaffuz qilishdagi kamchiliklarini yo'qotish jarayonini tez­lashtiradi. Masalan, ko'pincha bolalar «r» tovushi talaffuzida qiynalishadi: «1» tovushi bilan chalkashtirishadi. Shuning uchun tez aytishdagi bir nafasda matnni to'liq aytib bo'lish qoidasidan qat'i nazar «r» va «1» tovushlari talaffuzini to'g'ri amalga oshiruvchi tez aytishlarni ularga o'rgatish foydalidir:


Charxim chakalak,
Tanobi charxim chakalak.
Charximda gunoh yo'g'u,
O'zim hakalak.
Shuningdek, faqat «R» tovushi talaffuziga bag'ishlangan matnlardan ham foydalanish mumkin:
«Bir tup tut, bir tup tutning tagida bir tup turp.
Bir tup tut, bir tup turpning tomirini turtib turibdi. Bir tup turp, bir tup tutning tomirini turtib turibdi. Bir tup tutning tomirini turtib turgan bir tup turning tomirini bir tup tutning tomiri turtib turibdi.
Bir tup turpning tomirini turtib turgan bir tup tutning tomirini bir tup turpning tomiri turtib turibdi».
Albatta, so'z soni jihatidan ko'p bo'lgan tez aytishlarni bolalar ijro qilishga qiynalishlari mumkin. Shuning uchun kichik matnli tez aytishlardan boshlash ma'quI hisoblanadi:
«Bir tup tut,
To 'rt tup turp».

Yoki:
Oq choynakka ko'k qopqoq,

Ko 'k choynakka oq qopqoq».

Yoki:

«Qishda kishmish pishmasmish,
Pishsa kishmish qishmasmish».
Ta'kidlash lozimki, xalq orasida ko'p so'zli tez aytishlar ijrosi kengroq ommalashgan. Ularning matnlarida yumor belgilari ham singdirilgani uchun tinglovchilarda alohida qiziqish uyg'otadi.
Masalan:
«Namanganda bor ekan bir usta Musa puch pista purush. O'sha usta Musa puch pista purushning oltmish uch pud puch pistasi bor ekan. Oltmish uch pud puch pis­tasi bo'lsa ham, o'sha usta Musa puch pista purush, oltmish uch pud puch pistasi bo'lmasa ham, o'sha usta Musa puch pista purush».
Bunday namunalar xalqimizning faqat til boyligimizga emas, so'zlarning tiniq talaffuziga ham katta e'tibor bilan qaraganligini dalillaydi. Olimlarning aniqlashicha, yuzta namunadan 18 tasi «sh», 17 tasi «m», 15 tasi «k», 10 tasi «S», 8 tasi “1” va «ch», 7 tasi “g'” va «q» tovushlariga asoslangan bo'lib, «1», «m», «g», «d», «Z» tovushlariga asoslanganlari nisbatan kam ekan. Yana aytish mumkinki, xalq ijodidagi bu jamdan ilhomlanib, shoirlarimiz ham ko'plab tez aytishga asoslangan she'rlar yozmoqdalar, tele­videniye va radioda ko'rsatuv, eshittirishlar tashkil etilmoq­da.
Xullas, tez aytish o'zbek xalqining bolalar tarbiyasida, hatto talaffuz ko'nikmalarini oshirishga naqadar e'tibor bilan munosabatda bo'lganligini bildiradi.
Katta yoshdagi o'smirlar orasida sanamalami bilmaydi­ganlar bo'lmasa kerak. Chunki yoshlik chog'imizda ham­mamiz ikkiga bo'linib o'ynaladigan musobaqalarda qat­nashganmiz. Quvlashmachoq, bekinmachoqlarda ishtirok etganmiz. Sanamalarning matnlari bir nechta maqsadga qaratilgan bo'ladi. Avvalo, sanamalardagi qofiya, o'xshatish, istiora, sifatlashlar yosh o'g'il-qizlarda estetik didni rivoj­lantirishga, ularning har bir harakat, har bir so'zni go'zal talaffuz qilish ko'nikmasini egallashlariga ko'maklashadi. Ikkinchidan, hayot murakkabliklari bilan ilk bor to'qnashtiradi: qaysi guruhda ishtirok etishini uning xohlashidan qat'i nazar hal qiladi. Sanamada qatordan chiqish o’yinboshi­ning hisobni kimdan boshlashiga bog'liq ekanini anglatadi. Uchinchidan, sanash tartibi haqida ko'nikma hosil qiladi. Ayniqsa, maktab yoshiga endi to'lgan bolalar uchun bu xususiyat muhim hisoblanadi. Masalan, «Bir ikki o'n olti, o'n olti deb kim aytdi, o'n olti deb man aytdim, ishon­masang sanab boq» sanamasida talaffuzdagi zarblar soni o'n oltita bo'lib, har bir zarbdan so'ng yerga bittadan chiziq tor­tilsa, umumiy son o'n oltiga teng bo'ladi. Aytilishidagi qulaylik, eslab qolishning osonligi, yerga chiziq tortish harakati bolada qiziqish uyg'otadi, va juda bo'lmaganda o'n oltigacha sanash ko'nikmasini tez o'zlashtirishga olib keladi.
Olimlarning ta'kidlashlaricha, sanamalar faqat o'zbek bolalari orasida emas, umuman turli xalq bolalarida ham ko'p tarqalgan janr hisoblanadi. Jumladan, ruslarda «schitalka», tojiklarda «shumurak», turkmanlarda «sana­voch», tatarlarda «sanashu» deb ataladi. Ularning ko'pchili­gi she'riy tarzda ijro etiladi. O'yinning boshlovchisi - ona­boshi sanama aytib, davradagi bolalarni bittalab chiqargun­ga qadar uning matnini hamma ishtirokchilar yodlab oladi­lar:


Qovun palok,
Guvak otdi.
Guvak emas,
Chuvak otdi.
Chuvak qovun
Shirin ekan,
Safdan chiqsin
Qo’lim tekkan.

Bolalar folklori tadqiqoti bilan shug'ullangan olim O. Safarov o'zbek bolalar folklorida salkam 800 misrani tash­kil etuvchi 150 dan ortiq sanamalar bor ekanligini ko'rsatib o'tadi. To'g'ri, gap sanamalarning soni va hajmining kat­taligida emas. Ammo bari bir bu raqamlar sanamalar sohasida ham folklorimiz naqadar boy ekanligini tasdiqlay­digan dalil hisoblanadi. Ular orasida yurtimizning deyarli hamma hududlarida bolalar tomonidan qayta-qayta ayti­ladiganlari ham ko'p.

Masalan:
Chori chambar
Bori anbar.
- Ona qizi qayda?
- Ola-bula tog'da.
Tog'man zuvman,
Kumush bolg'a.
Onavosh yonbosh
Guldur gup.

Shunday qilib, bolalar folklorining tarkibiy qismi bo'lmish sanamalar ham yosh avlodlarning ulg'ayishida boshqa janrlar kabi estetik, ma'rifiy, tarbiyaviy ahamiyat kasb etar ekan.

Demak, o'zbek bolalar folklori janrlar rangbarangligi, asarlar badiiyati va son ko'lami jihatidan kattalarning og'zaki ijodi qatoridan munosib o'rin olishga loyiqdir. Bolalar folklori namunalari o'zbekning o'z farzandi tar­biyasiga, binobarin, xalqining, yurtining kelajagiga o'ta mas'uliyat bilan yondoshganini va qanchalar e'tibor bilan qaraganini ko'rsatadi. Bu e'tibor o'z navbatida umuman xalqimiz ongida ajdodlar xotirasiga hurmat tuyg'usining kuchli bo'lishiga olib kelgan. Qadriyatlarimizni e'zozlash, tariximizga hurmat bilan qarash allalar ohangi bilan jis­mimizga singib ketgan. Ertaklar orqali o'tmishdagi yurt­doshlarimizning hayot tarzi bilan tanishganmiz. Tez aytish, topishmoq, sanamalar, qo'shiqlar bilan ovunganmiz. Oxir oqibatda bu asarlar bizning ruhan, tabiatan o'zbek bo'lib voyaga yetishimizga xizmat qilgan. Bu an'ana, ayniqsa, mustaqillik yillarida yana keng ommalashdi. Binobarin, asr­lar oldin yaratilgan bolalar folklori namunalari bugungi kunda ham o'z vazifasini bajarmoqda.