Kelishilgan

4.Termalar.Xalq baxshilari tinglovchilar o'rtasida yirik hajmdagi dostonlarning ijrosini boshlashdan oldin o'ziga xos mashq qilib oladilar. Bunday mashqlar, odatda, ikki yo'nalishda amalga oshiriladi. Birinchidan, baxshi qo'l barmoqlarini do'mbira dastasi bo'ylab erkin harakat qilishi uchun kuy ijro qiladi. Kuylar hazin ohangda bo'lib, tinglovchilar ularni tinglash jarayonida butun hayotlarini, quvonch va tashvish­larini xayoldan o'tkazadilar. Agar tinglovchi baxshini tani­masa, kuy baxshi va tinglovchi ko'ngli o'rtasida ko'prik vazifasini o'taydi. Ikkinchidan, baxshi ovozini charxlash uchun she'riy parchalardan tuzilgan qo'shiq aytadi. Qo'shiqlarda shoirning hayoti, turmushda ro'y berayotgan voqealar, ba'zan kulgili hodisalar, dostonlarning eng qiziq o'rnidan lavhalar va baxshining tinglovchilarga murojaati aks etadi. Bunday ijrolarning muddati cheklanmagan bo'ladi. Ba'zan qisqa, ba'zan esa uzoqroq vaqt davomida baxshi «nima aytay?» mazmunidagi savol bilan atrofdagi yurtdoshlarining e'tiborini o'ziga tortadi. Folklorshu­noslikda ana shunday she'riy parchalar termalar atamasi bilan yuritiladi. Termalar ta'rifi quyidagicha: «Pand-nasi­hat, odob-axloq, soz va so'z haqida yaratilgan ijtimoiy ha­yotdagi turli hodisalar, shaxs va jonivorlarning ta'rifi yoki tanqidiga bag'ishlangan baxshilar tomonidan kuylanadigan 10-12 satrdan, 150-200, ba'zan undan ham ortiq mis­ralargacha bo'lgan lirik, liroepik she'rlarga terma deyiladi»¹
Terma atamasi o'zining nomi bilan izohlanadi. Ular asosan baxshilar tomonidan aytiladi va ijrochi-ijodkor bisotidagi dostonlardan, hayoti haqida o'ylab qo'ygan gaplardan teriladi. Ba'zan bunday parchalar «Doston terish»_ deb ham yuritiladi. Baxshi - mezbonning uni kutib olishi, tinglovchilarning dastlabki muomalalari va muno­sabatlaridan ilhomlanib, vaziyat taqozosi bilan yo'l-yo'lakay terma to'qib ketishi ham mumkin. Masalan, 2000 yilning qish kunlaridan birida O'zbekiston Milliy Universiteti magistrlari bilan Bo'kuda yashovchi Chori baxshi Xo'jamberdiev huzuriga mehmonga borilganda, baxshi qo'shni qishloqqa to'yga ketgan ekan. Ertalab soat 10 dan 2 gacha uni kutishga to'g'ri keldi. Baxshi uyga qayt­ganidan so'ng magistrlar «Alpomish» dostonidan parcha aytib berishni iltimos qilishdi.
Chori og'a dostonni boshlashdan avval yaqin yarim soat vaqt mobaynida mehmonlardan kechga qolgani uchun uzr so'rash mazmunida terma aytdi. Termada kecha o'tgan to'y tafsiloti, Toshkentdan kelgan mehmonlarning ta'rifi, yur­timizdagi o'zgarishlar o'z ifodasini topdi. Keyinchalik ma'lum bo'ldiki, baxshi terma aytish davomida «Alpomish» dostonini maroqli kuylash rejasini tuzish bilan band bo'lgan ekan. Chunki termada aytiladigan parchalarni kuylash mohir baxshi uchun hech qanday qiyinchilik tug'dirmaydi.
«Alpomish» esa har qanday iste'dodli ijrochini ham doston aytishdan oldin, obrazli qilib aytsak, safardan oldin aniq maqsadni belgilashga, rejani asoslab olishga majbur qiladi.
Baxshilarning va folklorshunos olimlarning ta'kidlash­laricha, termalarning eng ko'p tarqalgan ko'rinishi «nima aytay?» hisoblanadi. Bu jarayon asosan tinglovchi va baxshi o'rtasida ruhiy ishonch tug'dirish va aloqa bog'lash maqsa­dida amalga oshiriladi. Unda xalq dostonlaridagi o'ta qiziq lavhalar, qahramonlarning sarguzasht va taqdirlari esga oli­nadi:


O'n beshida oydan to'lgan,
Olmosini belga solgan.
Go'ro 'g'liga xizmat qilgan,
Qirq yigitni girdga olgan,
So'rab o'tdi Avaz polvon,
Avavcondan aytaymi.
Yuqorida qayd qilganimizdek, termalarda ijodkorning hayotidan olingan lavhalarga ham keng o'rin beriladi.Bunday termalar ijrosida baxshi ko'pincha tinglovchilarga murojaat qilib, o'zini ular bilan bir yurtdan ekanligini, taqdiri xalqning qismati bilan uyg'un ekanini ta'kidlaydi. Yo'l-yo'lakay do'mbirasiga do'stidek munosabatdaligini aytib o'tadi. Tinglovchilarni kuldirish maqsadida do'mbi­rasini qaysarlikda ayblaydi, ba'zan tarasha qilib yoqib yubormoqchi bo'ladi:
Nomard yigit bu majlisga bo 'ylamas,