Kelishilgan

Nazorat uchun savol va topshiriqlar:

1. Xalq maqollarining o'ziga xos janr xususiyatlari haqida tushuncha bering.

2. Maqollarning o'z va ko'chma ma'nolari deganda nimani tushunasiz?
3. Maqollar va matallar o'rtasidagi farq haqida fikr yuriting.
4.Yozma badiiy adabiyotda adiblar xalq maqollaridan qanday vaziyatlarda foydalanadilar?
5.Xalq topishmoqlarining boshqa janrlardan farqli xususiyat­lari haqida qayd eting.
6..Istiora badiiy tasvir vositasining xalq topishmoqlaridagi o'rnini izohlang.

7.Keksa buvilar va bobolardan xalq maqollarining namunalarini yozib oling.

8.Quyida berilgan maqollarning tarbiyaviy ahamiyati haqida so’zlang:
Ona yurting omon bo’lsa,
Rangu ro’ying somon bo’lmas.


Betashvish bosh qayda,
Mehnatsiz osh qayda.


Bilmaganni bilgan yaxshi,
To’g’ri ishni qilgan yaxshi.


Olim bo’lsang olam seniki.


Hunarmandning noni butun.
9.Yoshi katta keksalardan topishmoqlar yozib oling.
10.Topishmoqlar aytish va ularni topish bo’yicha o’quv guruhlaringizda musobaqa o’tkazing.

7-Mavzu: Askiya. Latifa va loflar


REJASI:
1.O’zbek xalq latifalari. Latifalardagi Afandi obrazi haqida ma’lumot.
2.O’zbek xalq loflari va mubolag’a san’ati.


BAYONI:


Latifalar
Latifalar xalq og'zaki ijodining hajm jihatidan kichik nasr ko'rinishida yaratiladigan kulgili ommaviy janri hisoblanadi. «Latifa» atamasi arabcha lutf so'zidan olingan bo'lib, nozik fikrlash, yaxshilik qilmoq, muruvvat ko'rsat­moq, sharaflamoq kabi ma'nolarni anglatadi. Turkiy xalqlarda latifa janri boshga xalqlardagi kabi juda qadimda yaratilgan. Olimlar bunday janr namunalarining ayrim1ari, hatto IX-XI asrlarda yaratilganligini ko'rsatib o'tishgan. Professor Hodi Zarifovning qayd etishicha, latifalarning bevosita Nasriddin afandi nomi bilan bog'lanishini asosan O'zbekistonda matbaaning paydo bo'lishi bilan, Nasriddin afandi latifalarining kitob tarzida nashr ettirilishi bilan izohlash mumkin. Haqiqatan ham, inson hech qachon kulgisiz yashamaydi. Kulgi mehnat qilishni osonlashtiradi, zerikarli mehnatni qiziqarli mashg'ulotga aylantiradi, vaqt o'tishini tezlashtiradi. Shuning uchun qadim zamonlardagi hokim1ar qiziq-qiziq voqealarni kulgili tarzda ijro etadigan odamlarni o'z saroylariga taklif qilganlar, ularga alohida lutf ko'rsatganlar.
Hayotda har bir voqea-hodisadan kulgili vaziyat hosil qilishga mohir odamlar ko'p uchraydi. Ular o'zlari ishtirok etayotgan voqealarni juda sinchkovlik bilan kuzatadilar, fikran xulosalaydilar va atrofdagilarning tabassumini paydo qila bilgan tarzda so'zlab beradilar. Tarixda Rashididdin Vatvot, Alisher Navoiy, Binoiy, Mashrab, Muqimiy, keyinchalik A. Qodiriy, G'. G'ulom, A. Qah­hor, M. Shayxzoda, S. Ahmad, E. Vohidov, O’. Ho­shimov, O. Matchon hayotlarida kulgili voqealar ko'p bo'lgan. Shoir va yozuvchilar bu hodisalar ta'sirida yumoristik, ba'zan, lirik asarlar yaratganliklari haqida ma'lumotlar ko'p. Masalan, O'tkir Hoshimov o'zining shingil hikoyalaridan birida kunlardan bir kun taniqli yozuvchimiz Said Ahmad bilan safarda bo'lganligini yoza­di. Poyezdda ketishayotganida, Said Ahmad O'tkir Hoshi­movga muxlislar tortiq qilgan guruchdan o'zining xaltasiga solayotganini ko'rib qoladi. Yosh yozuvchi nima uchun ustozidan bunday qilayotganini so'raganida Said Ahmad «men ovsarman», - deb javob bergan ekan. Shunda O'tkir Hoshimov: «Agar ovsar bo'lsangiz, nima uchun o'zingizning xaltangizdagi guruchdan menikiga solmaysiz», ­debdi. Said Ahmad: «Unda jinni bo'lar edim» - deb javob bergan ekan. Bunday latifanamo hodisalar uzoq ta­rixda ham ko'plab ro'y bergan, albatta. Mana bir misol:
Qadim zamonlarda davr allomalaridan birini yoqtirib qolgan podsho o'z imoratining qarshisiga olim uchun bolaxonali uy qurib beradi. Alloma dono va ilmi odam ekan. Ammo uning tashqi qiyofasi juda xunuk ekan. Kunlardan bir kun podsho tong pallasida o'z tarafida to'yib nafas olayotsa, qarshidagi bolaxonadan o1imning qiyofasi ko'rinibdi. Shunda podsho ning xunukligiga urg'u berib:

• 
  Mavlono, ko'chaning narigi betida bir eshak turibdi­mi? - debdi. Alloma shu zahoti hech ikkilanmay:
  
• 
  Yo’q taqsir, men bu tomonga katta ko’zgu oyna qo’ydirganman, degan ekan. Ma’lum bo’ladiki, yo’qorida qayd qilingan hikoyadagi voqeaga monand hodisalar keyinchalik latifalarning yaratilishiga sabab bo’ladi.
  

Xalqimiz ijtimoiy hayot tashvishlaridan zerikkan ba'zi paytlarda shunchaki ko'ngil xushligi uchun ham kulgi yaratish istagini bildiradi. Bu mazmundagi latifalardan murakkab vaziyat izohlarini axtarish to'g'ri emas. Ularni xalq faqat bir yengil kulgiga tashnaligi tufayli yaratgan xolos. «Kunlardan bir kun tunda afandi suv olmoqchi bo'lib, quduqqa chelak tashlasa, quduq tubida oy ko'rinibdi. Afandi xotinini chaqirib, arqon olib kelishini buyuribdi. U arqon bilan quduqdan oyni chiqar­moqchi bo'lgan ekan-da. Quduqqa tashlangan arqon qay­sidir ildizga ilinib qolibdi. Afandi zarb bilan arqonni tort­gall ekan, chalqanchasiga yiqilib tushibdi. Nogoh uning ko'zi osmondagi oyni ko'rgani zahoti: «Xayriyat, chiqarib olibman-ku», - debdi».
Afandi latifalari xalqimiz og'zaki ijodidagi kulgi yaratuv­chi hajm jihatidan kichik, go'zal durdonalar hisoblanadi. O'zbek xalqining donoligi, hozitjavobligi, o'z taqdirida­gi murakkab vaziyatga bo'lgan munosabatlari haqida ma'lu­ mot olmoqchi bo'lgan inson ana shu latifalar bilan ta­nishishi mumkin.


Loflar
Loflar xalqimiz og'zaki ijodining kulgi yaratuvchi nasriy janri bo'lib, bu jihatdan latifa va askiyaga yaqin turadi. Bu so'z ma'no jihatdan haddan tashqari bo'rttirilgan, mahorat bilan to'qilgan yolg'on gap, mubolag'a, maqtanchoqlik tushunchalarini anglatadi. Ma'lumki, deyarli har bir shaxs tabiatida o'ziga qarashli narsa yoki xususiyatni boshqalarnikidan bo'rttirib ko'rsatish hislati bor. Ayniqsa, yosh bolalar o'zlarining onalarini hamma onalardan chi­royli, otalarini hammadan kuchli ko'rishni istaydilar. Bola­ligimizdagi aynan shu xususiyat ulg'ayganimizda ham bizni tark etmaydi. Natijada, biron voqea-hodisani hikoya qilga­nimizda avvaliga oz-oz, vaqt o'tgani sari ko'p-ko'p to'qima lavhalarni o'ylab topamiz. Masalan, baliqchilar o'zlari tut­gan bir qarich baliqlarini qulochlab, dehqonlar o'zlari yetishtirgan qovun-tarvuzlarni pudlab o'1chagilari keladi. Shunday qilib, og'zaki ijodimizdagi lof janri uchun zamin hozirlanadi.
Xalq og’zaki ijodidagi bir necha janrga mansub asarlarda lof-mubolag'a badiiy tasvir vositasi sifatida o'rin olgan. Jumladan, «Alpomish» dostonida yetti yoshli Hakimbek Olpinbiydan qolgan o'n to'rt botmon yoyni ko'tarib, o'q uzadi va Asqar tog'ining cho'qqilarini uchirib yuboradi. O'n to'rt botmon yoy eng kichik o'1chov bilan hisoblagan­da ham bir tonnaga yaqin og'irlikni tashkil qiladi. Tog'ning cho'qqilarini uchirib yuboradigan yoyning o'qini tasavvur qilish ham oson bo'lmasa kerak. Xalq dostonlari va ertak­laridan o'rin olgan mubolag'ali lavhalar ko'p jihatdan loflarga yaqin turadi. Ammo loflar faqat mubolag'ali o'rin­lardangina iborat bo'lmaydi. Loflar o'ziga xos fikr musobaqasidir. Ularda ikki taraf ishtirok etadi. Birinchi taraf g'ayritabiiy mubolag'a vositasida o'ziga tegishli narsaning lofini qiladi. Hamma gap ikkinchi tarafning javo­biga bog'liq bo'ladi. Chunki ikkinchi taraf birinchi lofchi­rung f1kriy mubolag'asini inkor qilmaydi. Aksincha, tas­diqlaydi. Ammo keyingi lofchi mohir askiyaboz va Nasriddin afandi kabi shunday javob topadiki, avvalgi lofchi bu javobdan 1o1 qoladi. Shuning uchun ham hech ikkilanmay askiya, Nasriddin afandi va lof namunalaridagi odamni hayratga tushishga majbur qiladigan, kuldiradigan javoblarni o'ziga xos f1kriy kashfiyotlar deb qabul qilish mumkin. Xalq og'zaki ijodidagi jamoalik xususiyati ko'proq folklor asarlarining keng ommalashuvida, ularning mukam­mallashuvida namoyon bo'ladi. Lekin bari bir bu so'z san'ati namunalari qaysidir ijodkor shaxs tomonidan yarati­ladi. Va vaqtning o'tishi, birinchi ijodkor nomining ma'lum emasligi oqibatida mazkur asarga jamoa, ya'ni xalq muallif bo'lib qoladi. Shuning uchun ham boshqa asarlar kabi loflar ham umuman o'zbek xalqining zukkoligi, hozitjavobligi, mohir ijodkor ekanligini dalillaydi.
Loflar ko'pincha qiziqchilik va askiya aytish bilan shug'ullanadigan odamlar davrasida ijro etiladi. Shuning uchun bir lofchi ikkinchisi bilan lof aytishni boshlagani zahoti musobaqaga kirishadi. Masalan, qiziqchilik va askiyada ustoz san'atkor hisoblangan marg'ilonlik Yusufjon qiziq mohir askiyaboz Mamajon maxsum bilan lof aytishib. qolishibdi:
Yusufjon qiziq:
- Marg'illonning yeri xo'b yer-da, bir bosh uzumi ikki zambar keladi-ya!
Mamajon maxsum:
- Tokini Andijondan parxish qilib olib kelgandirsiz­da, - debdi. Bu misolda Mamajon maxsum fIkriy jihatdan Yusufjon qiziqni yengdi. Chunki parxish qilingan tokning ildizi Andijonda qoladi. Demak, Mamajon maxsum o'zi­rung viloyatidagi yerserhosilligini Marg'ilonnikidan ustun qo'ygan.
Yana bir misolga e'tibor qiling:
Bir lofchi ikkinchi bir lofchining uyini taqillatdi. Lofchi chiqib so'radi:
- Men bilan chandishaman deysan, yoshing nechada?
- Odam Atodan yetti muchal kattaman, - deb javob berdi chaqirib kelgan lofchi. - Bu javobdan ikkinchi lofchi ho'ngrab yig'lay boshladi.
- Nega muncha to'lib yig'layapsiz?
- Sen tug'ilgan yili mening bir uylik-joylik o'g'lim o'lgan edi, shu esimga tushib ketdi, - dedi ikkinchisi.
Mazkur lofda eshikni taqillatgan lofchi shunday bir vaqt belgisini tilga oldiki, undan oldingi muddatni topish mumkin emasdek tuyuladi. Chunki Odam Ato umuman odarnzodning birinchi vakili hisoblanadi. Birinchi lofchi o'zini Odam Atodan ham yetti muchal oldin tug'ilganini, ya'ni undan sakson yoshdan ko'proq katta ekanini aytdi. Ikkinchi lofchi esa birinchi lofchri tug'ilgan yili uyli-joyli o'g'li o'lganini eslab yig'lay boshladi. Demak, ikkinchi lofchi birinchi lofchidan kamida qirq yosh katta ekanini ta'kidlamoqda.
Loflarda xalq maishiy hayotdagi turli lavhalar, voqea­hodisalar yuzasidan paydo bo'lgan o'z mulohazasini kulgi asosida bayon qiladi.
Shu bilan xalqning mazkur holatlarga nisbatan muno­sabatini ham bilib olish mumkin bo'ladi. Masalan, ba'zan ikki tanish nogoh uchrashgan paytda, dunyodagi hamma yumushlarini esdan chiqarib soatlab gaplashib qoladi. Loflarning birida bu haqda shunday deyilgan:
«Toshkentdagi bir mashhur lofchi Andijondagi do'stinikiga kelib, uni lof bilan mot qilmoqchi bo'ladi. Eshigini taqillatsa, haligi do'sti ustiga po'stin, boshiga tel­pak, oyog'iga etik kiyib chiqib qarshi oladi.
- Ha, saratonda bu nima qilganing? - deb so'radi toshkentlik lofchi.
- Sen bilan bo'ladigan suhbat qizib ketib, shu bilan qishga kirib qolsak, sovqotib qolmay deb, bir yo'la kiyinib chiqdim, - deb javob beribdi, - andijonlik lofchi.
Agar biz o'rgangan adabiyot namunalarini sinchiklab kuzatsak, ularda ham adiblar loflardagi usuldan foydala­nishganiga guvoh bo'lamiz. Bunday namunalarda asar mualliflari munozaraga kirishgan ikki qahramondan biri­rung topqirligini, zukkoligini ko'rsatadi. Masalan, Alisher Navoiy yozgan «Farhod va Shirin» dostonidagi Xisrav bilan Farhod o'rtasidagi munozarada Farhod zolim shohning har bir savoliga mantiqli javob beradi.
Dedi: «Qay chog'din o'lding ishq aro mast».
Dedi: «Ruh ermas erdi tang'a payvast».
Xisrav qarshisida turgan Farhodni mensimay,uning qachondan ishq dardiga mubtalo bo'lganini so'raydi. Bu so'roqda Xisrav o'zining Farhoddan ancha oldin Shiringa ko'ngil qo'yganini ta'kidlash ma'nosi ham yo'q emas. Ammo Farhodning javobi Xisravni mot qiladi. Chunki Farhod o'z gapida ishq dardiga tug'ilmasdan oldin mubta­o bo'lganini aytgan edi. Alisher Navoiy bu lavhada xalq og'zaki ijodidagi loflardan foydalangan bo'lsa ajab emas.
Shunday qilib, loflarda o'zbekning kulgiga moyil xalq ekani yana bir bor namoyon bo'ladi. Loflar xalqimizning zukkoligini, fIkrlash chegarasi beqiyos ekanligini, so'zga chechan va hoziIjavobligini dalillovchi janrlardan biri hisoblanadi.
ASKIYA
O‘zbeklarning xalq og‘zaki ijodidagi ko‘p janrlar boshqa xalqlarda ham bor. Ertak, doston, qo‘shiq, maqol, matal, topishmoq, tez aytish kabilar shular jumlasidandir. Ammo bizda yana shunday janr ham borki, boshqa xalqlarda uchramaydi. Bu askiyadir. Askiya tilimizning juda boy imkoniyatlarga ega ekanini ko‘rsatadigan janrdir. Eng muhimi, askiyani aytish, uni o‘ylab topish, uni tushunib yetish oson emas. O‘zbeklar ana shunday fazilatga ega xalq.
Askiya o‘zbek xalq og‘zaki ijodining o‘ziga xos janri hisoblanadi. Unda o‘zbek tilining boyligi, so‘zlarning ma’- nodorligi, ko‘rinishdan sodda bo‘lib tuyulgan jumlaning kezi kelganda odamni haddan tashqari mushkul vaziyatga tushirib qo‘yishi mumkinligi va, ayni paytda, o‘ylab topilgan ikkinchi bir javob — jumla bilan mushkul holatdan chiqish yechimi topilgani namoyon bo‘ladi.
Hayotda bevosita chiroyli topilgan so‘z bilan bog‘liq ibratli lavhalar tez-tez uchrab turadi. Bunday lavhalar ona tilimiz imkoniyatlari qanchalar cheksiz ekanini isbotlovchi daqiqalarni vujudga keltiradi: aytilgan so‘zning ma’no qirralari kengligini dalillaydi. Keyinchalik bu go‘zal lavhalar- ning ayrimlari tildan-tilga o‘ta boshlaydi. Aslini olganda, askiyaning vujudga kelishi, shakllanishi tilimiz boyligi namoyon bo‘lgan ana shunday lavhalarga asoslanadi. Masalan, kunlardan bir kun dutorchi qizlar ansambli ishtirokchisi Sanobar ismli xonanda musiqa mashqi o‘tkaziladigan xonaga birinchi bo‘lib keladi va ustozi G‘anijon Toshmatovdan: «Qizlar kelishmadimi?» — deb so‘raydi. Tabiatan askiyachi ustoz shogirdiga qarab: «Kelishgani ke- lishdi!», — deb javob beradi. Ustoz san’atkor, javobida askiyaning juda muhim jihati aks etgan. Chunki G‘anijon aka o‘z javobida, birinchidan, mashg‘ulotga kelgan qiz ya- gona Sanobar ekanini ta’kidlagan bo‘lsa, ikkinchidan, shogirdining qaddi-qomati kelishganini lutf qiladi. Bu kichik dialogda xalqimiz og‘zaki ijodiga oid askiya janrining asosiy belgisi — so‘z o‘yini bo‘lib o‘tganini qayd etish mumkin.
Bu san’at bilan maxsus shug‘ullangan olim Rasul Muhammadievning ma’lumot berishicha, askiya o‘zbeklar orasida qadimdan keng tarqalgan ekan. Xususan, XV asrda yashagan shoir Zayniddin Vosifiy o‘z xotiralarida Hirot shahrida Mirsarbaraxno, Burxoniy Gung, Hasan Voiz, Said G‘iyosiddin, Sharfiy, Halil sahhob, Muhammad Badaxshiy kabi o‘tkir so‘z ustalari borligini aytib o‘tgan. Keyinchalik esa Qo‘qon xonligi hududida bu san’at yana rivojlandi, xalq orasida mashhur bo‘ldi. Ayniqsa, Yusufjon qiziq Shakar- jonov, M. Tillaboyev, Erka qori Karimov, J.Sultonov, G‘. Toshmatov, T. Aminov A. Qozoqov, U. Abdullayev, M. Rahimov kabi mashhur so‘z ustalari askiya san’atini rivoj- lantirishda munosib hissa qo‘shganlar. Bugungi kunda ham askiyaning mohir ustalari o‘z faoliyatlari bilan xalqqa manzur namunalar yaratmoqdalar. Yurtimizning mustaqillik, Navro‘z, Hosil va boshqa bay ram larida, xalq sayillarida yirik ommaviy tomoshalarga askiya fayz kiritmoqda. Ayni paytda, ulfatlarning yig‘ilishlari, gap-gashtaklar, to‘y marosimlari askiyabozlik bilan qizimoqda.
Askiya arab tilidan olingan so‘z bo‘lib, «zakiy — sof fikrli, o‘tkir zehnli degan ma’nolarni anglatadi. «Azkiyo» so‘zning ko‘plik shaklidir. Xalq jonli tilida «askiya» tarzida talaffuz qilinadi.
Askiya aytishdan bosh maqsad odamlarni kuldirish bo‘lsa ham, aslida askiya aytuvchilar o‘zlarining so‘zga ustaliklarini, hozirjavob ekanliklarini atrofdagi yurtdoshla- riga ko‘z-ko‘z qilishni ham nazarda tutganlar. Shuning uchun ham mashhur askiyabozlar el orasida alohida hurmatga sazovor bo‘lishgan.
Tilimiz boyligidan foydalanib atrofdagi odamlarni kuldirishda bir necha usullardan foydalanilgan. Ulardan biri askiyabozlar tomonidan omonim so‘zlarni qo‘llash hisoblangan.
Ma’lumki, mumtoz adabiyotimizda iyhom san’ati mavjud bo‘lib, u kamida ikki ma’noga ega bir shaklli so‘zning shoir tomonidan she’riy misrada keltirilishi orqali yaratiladi. Zahiriddin Muhammad Bobur qalamiga mansub quyidagi baytga e’tibor qiling:
Labing bag‘rimni qon qildi, ko‘zimdan qon ravon qildi.
Nechun holim yamon qildi, man undan bir so‘rorim bor.
Bu baytda «so‘rorim» iyhom san’atiga misol bo‘ladi. Chunki bu so‘z bir o‘rinda «so‘ramoq», ikkinchi o‘rinda «so‘rmoq» (o‘pmoq) ma’nosini anglatadi.
Omonim so‘zlar xalq og‘zaki ijodidagi she’riy parchalarda ham uchraydi. Xususan, Ergash Jumanbulbul aytgan bir to‘rtlikda shunday deyiladi:
Qo‘lingdan kelgancha chiqar yaxshi ot, Yaxshilik qil bolam, yomonlikni ot. Nasihatim yodingda tut farzandim, Yolg‘iz yursa, chang chiqarmas yaxshi ot.
Ko‘rinib turibdiki, to‘rtlikdagi uch marta qo‘llangan «ot» so‘zi uch xil ma’noni anglatadi. Birinchi qatorda «ism», ikkinchi qatorda «otmoq» (fe’l), to‘rtinchi qatorda xalqimizning sevimli hayvoni «ot» nazarda tutiladi. Keyingi misolda xalq shoiri iyhom emas, tajnis san’atidan foydalangan. Chunki bir shakldagi ko‘p ma’nodagi so‘zlarning o‘zaro qofiya bo‘lib kelishi tajnis deb ataladi. Askiyada esa ko‘proq iyhom san’atidagi so‘z o‘yini yetakchilik qiladi. Ba’zan bu san’at shu qadar murakkablashib ketadiki, uni tezda anglab olish juda qiyin bo‘ladi. Masalan, olim Rasul Muhammadiev o‘zining 1962 yilda e’lon qilgan «Askiya» kitobida quyidagi matnni keltiradi:
«Qodirjon aka:
— Ikromiddin, bu yoqqa qarang, bizga pishirishingiz bitta osh, qovoq ham solasiz-a!
Ikromiddin:
— Qodirjon aka, sizlardaqa aziz mehmonlarga atab har xil ovqat qilganmiz: bu sho‘rva, osh qovoqda.
Amin buva:
— Mulla Ikrom, Qodirjon akadan tashvish qilmang, bu kishiga osh qovoqdan olinsa bo‘ldi.
Qodirjon aka:
— Amin buva, ajoyib xushfe’l odamsiz-da, indamay olaverasiz: oshga qovoq solinmaydi, deb.
Amin buva:
— Siz ham tushuraversangiz-a, qovoqdan osh yaxshi deb.
Qodirjon aka:
— Siz ham indamay tushiraversangiz-a, oshdan qovoq yaxshi deb.
Qodirjon aka:
— Bir oz u yoq-bu yoqdan gaplashib o‘tiringlar, boshqa ovqat qilaman: qovoqsiz!»
Yuqoridagi matnni zehn bilan o‘qisak, «qovoq» so‘zi bir necha marta ham insonning yuzidagi qosh osti qism — qovoq, ham poliz ekini qovoq ma’nosida kelgan. Oxirgi jumlada esa hatto xalq orasida qovoq so‘zining «befahm»ga teng ma’nosi beriladi va «qovoq siz», ya’ni «befahm» odam tushunchasi anglashiladi. Shunday qilib, askiyada mana shu yo‘sinda so‘z o‘yini o‘z ifodasini topadi.
Askiyada kulgi hosil qiladigan ikkinchi usul askiyabozlar laqablarining tilga olinishi hisoblanadi. Ammo haqiqiy askiyabozlar laqabni askiyaga shunday singdirib yuborar edilar-ki, natijada hech kimning ko‘ngli og‘rimasdi, savoljavobni esa hammaga lazzat beruvchi hazil deb qabul qi- lishardi. R. Muhammadiev safar paytida ro‘y bergan bir voqeani eslaydi. Mashhur hofiz Mamayunus (laqabi kal) do‘sti Erka qorini (ko‘zi ojiz) askiyaga tortar ekan, qori akaning ko‘zi ojizligiga shama qilib:
— Turing, qoriaka! Ko‘r otga (kurortga) keldingiz! — dedi. Erka qori yostiqdan boshini ko‘tarar ekan, shoshib-pishib, paypaslanib derazadan tashqariga qaragan bo‘ldi-da, darhol yuizini Mamayunus aka tomonga burib:
— Hovliqmay qoling, Mamayunus! Sho‘rtepa-ku! — dedi.
Matnni tahlil qilishda bu askiyaning mavzui, ya’ni payrovi laqab bilan bog‘liqligi ayon bo‘ladi. Mamayunus Erka qori kelgan manzilni «ko‘r ot» deb atash bilan do‘stining ko‘zi ojizligini ta’kidlayapti. Erka qori bo‘lsa o‘rnidan turdi, deraza pardasini ko‘tardi va nihoyatda zukkolik bilan «Sho‘rtepa» so‘zini topdi. Bu so‘z Mamayunus akaning savolidan zakiyroq — go‘zalroq hisoblanadi. Ayniqsa, Mamayunus akaning kal ekanini bilgan odamlargina bu javobdan kulishi mumkin edi, xolos. Chunki issiqdan terlash, bosh kiyimni olishdan keyin shabada tegishi bilan boshning qurishi oxir-oqibatda Sho‘rtepani eslatadi.
Askiyada kulgini hosil qilish usullaridan yana biri mavzuga aloqador so‘zdagi tovushlarni atayin buzib talaffuz qilish hisoblanadi. Masalan, yuqoridagi askiya matnida Mamayunus aniq qilib, «ko‘r ot» degan. U «ko‘r» so‘zidagi «o‘» tovushini «u»ga yaqin talaffuz qilish bilan birga bu tovushni bir oz cho‘zgan, natijada aslida «kurort» so‘zi talaffuzda «ko‘r ot»ga yaqin aytilgan va kulgi hosil qilgan. Askiyada «kishmish» (uzum) — kishi-mishi (odam); chanqoq (suvsiz) — chang qoq (changini qoqish); sovliq (urg‘ochi qo‘y) — sog‘liq (salomatlik) tarzida talaffuz qilinadi va kulgi yaratiladi.
O‘zbek xalqi farzandlari askiyani sevadilar va uning imkoniyatlaridan foydalanib, o‘zlarining hordiqlarini chiqaradilar. Askiya og‘zaki ijodimizning alohida janri bo‘lishi bilan birga uning tarkibida ham kichik atamalar bor. «Payrov», «o‘xshatdim», «gulmisiz sunbulmisiz», «bilganlar unday deydi» kabilar shular jumlasidandir.
Payrov askiya aytuvchilar tanlagan mavzudir. Xususan, sayil, to‘y, gap-gashtaklarda askiya aytishga shaylangan san’atkorlar askiya boshlanishidan oldin mavzu belgilaydilar. Tarafma-taraf askiyabozlar kitob, imorat, dehqonchilik, shaxmat, ona tili, qo‘shiqlar va hokazo mavzulardan birini tanlaydilar. Masalan, shaxmat haqida askiya qilishga ke- lishilgandan so‘ng birinchi navbatda donalar teriladi, oq yoki qora tarafda o‘ynash hal etiladi, shundan keyin sipohlarning yurishi boshlanadi. Bu jarayonning hammasi tilda, so‘z o‘yinlari vositasida amalga oshiriladi. Askiya biron tomonning mot bo‘lishi bilan yakunlanadi. Yoki paxta payrovi boshlansa, yer paxta ekishga tayyorlanadi, paxta ekiladi, yagana qilinadi, sug‘oriladi, chekanka qilinadi, paxta gullaydi, nishonalaydi, terim boshlanadi, davlatga topshiriladi, hatto, gazlama to‘qilib, undan turli kiyimlar, ko‘rpa-yostiq tayyorlanadi. Demak, askiyaboz so‘z o‘yini qilishi bilan birga tanlangan mavzuning mukammal yechimini topgan bo‘lishi ham kerak. Shundagina askiya talabga javob bergan hisoblanadi. Undan tashqari, askiya bo‘layotgan joyda ting- lovchilar ham mavzuni qabul qilishlari lozim. Tomoshabin askiyani tushunmasa, unday askiya ham muvaffaqiyatsiz yakunlanadi. Ehtimol, shuning uchun askiyabozlar mavzu tanlashga e’tiborsiz qaramaydilar. Ular ko‘pincha to‘y egasining kasbiga qarab to‘y qatnashchilariga qanday mavzu ma’qul bo‘lishini aniqlaydilar. Mashina, tabobat, dehqonchilik, savdo mavzulariga murojaat ana shu tarzda amalga oshadi.
Askiyaning qadimgi shakllaridan biri «Gulmisiz, rayhonmisiz, jambilmisiz» hisoblanadi.
Masalan:
— Gulmisiz, rayhonmisiz, jambilmisiz?!
— Aytganingizman.
— Andijonni yo‘lida adashib qolib: «oyim», — deb yig‘lab yurganmisiz.
— Gulmisiz, rayhonmisiz, jambilmisiz?!
— Aytganingizman.
— Man-ku «oyim», — deb yig‘lab yuribman. Siz oyi n gizni Uchqo‘rg‘ondan topganmisiz?
Yuqoridagi matnda askiyabozning birinchisi raqibini Oyim qishlog‘ini axtarayotganini aytib kulgi hosil qilsa, ikkinchisi o‘zbeklarda gap talashib qolgan odamning «Onangni Uchqo‘rg‘ondan ko‘rsataman», — deb do‘q urishiga shama qilyapti. Har ikki savol-javobda ham o‘rinjoy nomi, askiyachining onasi tilga olinyapti va kulgili vaziyat vujudga keltirilyapti.
Endi e’tiboringizga «O‘xshatdim» askiyasidan bir namuna havola qilamiz.
Nasriddin:
— Eshon, ho Eshon, sizni o‘xshatdim.
Odilxo‘ja:
— Kimga?
Nasriddin:
— Musobaqa komissiyalariga ko‘rinmay chap berib yurgan brigadirga.
Odilxo‘ja:
— Nima qilardim?
Nasriddin:
— G‘o‘za parvarishi ayni qizigan chog‘larda shaharda qovun tushirib yurardingiz.
Bu matnda askiyaboz g‘o‘za parvarishi paytida o‘z ishiga sovuqqonlik bilan qaragan brigadirlarni tanqid qilishga kirishgan. Tekshiruvchi komissiyadan qochib tutqich ber- magan brigadirning ahvoli tang ekani qayd etilishi bilan birga «qovun tushirish» iborasi ham qo‘llangan. Mazkur ibora ko‘ngilsiz ish qilib qo‘ygan odamga nisbatan aytiladi. Xullas, askiya o‘zbek xalq og‘zaki ijodidagi milliy tilimiz imkoniyatlaridan samarali foydalanish mahsuli sifatida vujudga kelgan va shakllangan janrdir. Unda o‘zbek tilining ma’nodosh so‘zlarga boyligi, ba’zan tovushlarni o‘zgartirish vositasida ham omonim so‘zlar hosil qilish mumkinligi namoyon bo‘ladi. Askiya xalq farzandlarining kulgi yaratish imkoniyatlaridan mahorat bilan foydalanganliklarini dalillaydi.