Kentsel mekan

Şekil 3.12 :
 
“
Kitchen Stories
” (2003) adlı filmden; 
gözlemcinin mutfak   
kullanıcısının hareketlerini kaydettiği sahnelerden bir
i. 
İlerleme, kontrol, düzen gibi kavramların ön plana çıktığı ve tamamıyle pozitivist bir 
anlayışın ürünü haline gelen bir mimarlık anlayışı 1945 sonra hegemonik hale gelir. 
Evrensel ya da yüksek modernizmin olarak a
dlandırılan bu hareket 
üst
yapı
 
ile yakın
 
ilişkiler  içerisindedir, 
onun 
bir  nevi  aracıdır.
 
Harvey’e
  (2010)  göre 
“…yüksek 
modernist 
mimarlık,  Aydınlanma’nın  ilerleme  ve  insanlığın  kurtuluşu  yolunda  
gelişme  projesinin  tekelci  kapitalist  bir  versiyonun  politik
-ekonomik  hakimiyeti 
altındaki  bir  topl
umda,  sistemin  san
atı  ve  pratiği  haline  geliyordu”  (
s.50).  Ellin
’e
 
(1997) göre  8.  CIAM  (1945), 
endüstrileşmenin sosyal kategorileri geçersiz kıldığını 
iddia  eder.  Beklentileri  ve  zevkleri  aynı  olan  monolitik  bir  toplum  düşüncesi;  yalın, 
steril, avangart, elitist ve ezoterik bir tasa
rım mentalitesini meşrulaştırır 
(
Şekil 3.1
3).   
            
 
Şekil 3.13 :
 
“Homojen metropol toplumu” Christoph Mohr ve Michael Müller, 
“
Funktionalitaet und Moderne
”
, p.198 (Heynen, 1999). 

 
45
 
Frederic  Jameson  da  yüksek  modernizmin,  rasyonel  ve  teknokratik  plan  ve 
sonradan çok-uluslu 
kapitalin sistemine dönüşecek 
evrensel planlama için bir zemin 
hazırladığını  ve  istemeden  kendi  devrimci  ve  ütopyacı  iddialarına  ters  düştüğünü 
ifade eder ve mimarların Ford ve Taylor’un kendi alanlarında yaptıklarınının aynısını 
mimari 
nesneye yaptıklarını düşünür, yani nesneyi
 
vahşice ve kapsamlı bir biçimde 
rasyonalize etmek (Jameson, 2009). 
Bu  anlayışın  kaygı  ve  yabancılaşmaya  neden  olan  fiziki  yansımaları  olarak; 
bağlamından  kopuk  binalardan  oluşan  toplu  konut  pro
jeleri  ve  fonksiyonel  kent 
çözümleri  incelenebilir. 
Harvey’e  göre,  Huyssens  ve  Frampton  da  benzer  görüşler 
içerisindedir: 
Geriye bakıldığında ortaya çıkan mimarlığın, bir yandan halkla ilişkilere düşkün büyük şirketler 
ve devlet kurul
uşları için kusursuz iktidar ve prestij imajları yaratırken, bir yandan da işçi sınıfı 
için  “yabancılaşma  ve  insanlıktan  çıkma  simgeleri”  haline  gelen  modernist  konut  projeleri 
ürettiğini ileri sürmek kolaydır
. (Harvey, 2010, s.50)  
Missuri’de  1954
-1956 
arasında
 
inşası  tamamlanan  Pruitt  Igoe  bu  yabancılaşma 
simgelerinden  en  bilenenidir.  Temel  olarak  CIAM’in  prensipleri  doğrultusunda 
geliştirilen ve 1951’de AIA tarafından tasarım ödülü alan bu proje daha sonra yüksek 
suç oranları, yoksulluk ve ayrışmanın 
mekan
ı haline gelmiştir
. 
Jencks’e göre Pruitt 
Igoe’nin  ortadan  kalktığı  gün  “modern  mimarlığın”  öldüğü  gündür  ve  Pruitt  Igoe 
modernizmin  gerçek  dünyanın  sosyal  gelişmeleri  ile  parallelik  göstermeyen 
niyetlerinin  tipik  bir  örneğidir
. 
Jencks  aynı  zamanda    üstyapının  bir  parçası  olan
 
devlet  ya  da  belediye  gibi  otoritelerin, 
bu  projelerin  lokasyonu,  nüfus  yoğunluğu, 
gider  politikaları  ve  hatta  kaç  katlı  olması  gerektiği  gibi  kararlarda  söz  sahibi 
olm
asını eleştirir (
Jencks, 1987) (
Şekil 3.1
4). 
 
   
 
Şekil 3.14 :
 Pruitt Igoe (1954-1956
), soldan sağa: vaziyet planı ve yıkılışı
. 
Yüksek  modernizmin  ürünü  olan  Pruitt  Igoe  gibi  projelerin 
yabancılaşmaya  sebep 
olmasının  nedenleri  araştırılırken;  ilişkisizlik
 
ve  ilişkisizliğin  bir  sonucu  olan 

 
46
 
“soyutla(n)ma“ kavramları öne çıkarılabilir. Bu ilişkisizlik, hem yapı ile kent arasında, 
hem de kullanıcı ile 
mekan 
arasında gözlemlenir. 
Çevresinden kopuk soyut bir obje 
olarak  bina  tasarlama
nın
  modernist 
mimari  yaklaşımın  bir  sonucu  olduğu  öne 
sürülebilir. Tom 
Schumacher’e
 (1971) göre modernist mimarlar; fiziksel veya sosyal 
olarak  bulunduğu  lokasyonla  ilişki  kurmayan  bir  binayı
;  mimari  bir  objeyi 
amaç
lıyorlardı
.  Bu  konsept    yeni  olmasa  da  -zira  Leona  Battista,  Alberti,  Andrea 
Palladio ve diğerleri de mimari objeler tasarlıyorlardı
-; tüm bina tiplerinin izole objeler 
halinde  var 
olması  gerektiği  iddiası  yenidir
. 
Binaların  otonom  nesneler  olarak  ele 
alınması kamusal alanla olan ilişkiyi de etkiler.
 
Calthorpe’a 
göre modernizm kamusal 
alana  yaklaşımı  ile  de  romantik  ve  klasik  gelenekten  farklılaşır.  Bu  iki  gelenek 
birbir
lerine  ters  gözükse  de  paylaştıkları  ortak  bir  özellik  vardır:  kamusal  alan  ister 
sokak  ister  meydan  olsun  dominant  formdur;  binalar  ise  ikincildir.  Oysa  Garnier’in 
“Bahçekent”
  (Garden  City) 
önerisi  ve  devamında
  Le  Corbusier  ve  Frank  Lloyd 
Wright gibi mima
rların 
projelerinde 
yepyeni bir anlayış vardır: binanın kendisi nesne 
haline  gelir,  mekan
ı  tanımlamaz,  içine  yerleşir.  Kısacası  modernizmde  yapılar 
cephesini  dayadıkları  ve  kamusal  alanı  tanımlayan  binalar  olarak  değil,  yalnızca 
boşluklar içine yerleşmiş i
çindeki fonksiyonlara sorumlu olan otonom objeler gibi ele 
alınır
. (Ellin, 1997). Bu duruma 
Le Corbusier’in Bahçe Kent’ten
 
ilham alarak önerdiği 
“Radiant City” de örnek olarak verilebilir. Jacobs’a göre
 bu projede 
kente değil parka 
girilir. Proje bir park içinde tekrar eden gökdelenlerden ibarettir (Jacobs, 1992) 
(Şekil 
3.15). 
 
 
Şekil 3.15 :
 Le Co
rbusier’in “
Radiant City
”
 (1924) projesinden görseller. 
Bu anlayışın devamını günümüzde de görmek mümkündür. Mehaffy ve Salingaros’
a 
(2011) göre bu tutumun sonucunda mimarlar 
tarafından çok beğenilen ancak mimar 
olmayanların
 
çoğunluğu  tarafından  başarısız  bulunan  yapılar  ortaya  çıkar.  Bu 
fenomeni  “mimari  miyopluk”  olarak  adlandırır  ve  sebebini  kökleri  1900l’ı  yıllara 

 
47
 
dayanan  ve  mimari  obje 
tasarımına  teşvik  eden  mimarlık  eğiti
mi  olarak  görür. 
Yazarlara göre Peter Behrens, Le Corbusier, Mies van der Rohe ve  Walter Gropius 
ve 
devamındaki  mimarların  binaları  bireyselleşmiş  formlardır
  ve  bu  binalar 
bağlamdan dramatik bir biçimde kopu
k duran objeler olarak dururlar.
  
Son yarım yüzyıldır, ”mimari miyopluk”, tasarımcıların
 
görünüşlerinin dramatikliği ile
 çok fazla 
ilgilenmelerinden ötürü en temel insani kriterleri yerine getirmeyen binalar sonucunu vermiştir. 
Bu binalar insanları izole ediyor, yeterince ışık sağlamıyor veya düşük kalitede ışık sağlıyor, 
köşelerinde düşmancıl yaya çevrelerine neden oluyor, fazla gölge yaratıyor, “kanyon etkisi “
 
denilen  durum  rüzgarlara  sebebiyet  veriyor;  kull
anıcıları  “hasta  bina  sendromu”
na  sokuyor, 
kaynakları verimsiz kullanıyor.
 
(Mehaffy ve Salingaros, 2011)
 
İlişkisizliğin  diğer  boyutu  kullanıcı
  ile  mekan 
arasında  gerçekleşir. 
K
ullanıcılar 
mekan
la  ilişki  kuramaz
lar  ya  da 
ilişki  kurmaları
na  izin  verilmez.  Modernist  iç 
mekanda 
“açık  plan”  ve  “akışkan 
mekan
”
 
anlayışı  öne  çıkar.   
Modern  öncesi 
konutlara örnek gösterilebilecek V
iktoryen evin ana koridor ve çok sayıda küçük
 tek 
fonksiyonlu  odalarının
 
yerini,  çok  fonksiyon  içeren  açık  ve  geniş 
mekan
lar  alır. 
Transparan  cepheler  iç-
dış  ilişkisini  değiştirir.  Vidler
  (2000) 
modernist  mimarların 
(Giedion,  Mendelsohn,  Le  Corbusier  vb.
)  modernizmin  rönesanstan  miras  aldığı 
transparanlık  ülküsü  içinde;  insanın  kapalı  abidesi/konutunu,  içinden  havanın  ve 
ışığın  aktığı 
mekan
lar  ile  değiştirdikleri  ifade  eder
. 
Bu  değişim  modernist  teoriyi 
pratiğe dökme araçlarından bir
idir zira 
Ellin’
e göre iç mekan
ın bu modernist açılımı, 
geleneksel  toplumsal  ve  ahlaki  değerlerinden  kurtulma  ve  sosyal  sınıflar
,  etnik 
gruplar
,  jenerasyonlar  ve  cinsiyetler  arası  engelleri  kaldırma  arzusunu  yansıtır
 
(Ellin,1997). 
“Açık  plan”  ve  “akışkan 
mekan
”  hiyerarşik  ve  tek  fonksiyonlu 
mekan
lardan  oluşan  konutlardan  daha  eşitlikçi  ve  özgürlükçüdür  ancak  dönemin 
sosyal  mühendisliğinin  bir  yansıması  olarak  görülebilecek  mimarların  dayatıcı 
tutumları;  bu  eşitlikçi  ve  özgürlükçü  anlayışa  ters  düşen  durumların  gözlenmesine 
neden  olur.  Örneğin  iç  mimaride  “
less  is  more
”  estetiğinin  hakimiyeti  altında 
yaratılan  yalın  ve  steril  iç 
mekan
ların  kullanıcıların  müdahalesine  çok  da  açık 
olmadığı öne sürülebilir.  
 
“Mimarlıkta  ve  planlamada  bu,  süsten  ve  kişiselleştirilmiş  tasarımdan  kaçınma  biçiminde 
ortaya çıkıyordu. Bu öyle noktalara varıyordu ki, toplu konutlarda kiracıların kişisel ihtiyaçlarını 
karşılamak  üzere  çevreyi  değiştirmelerine  izin  verilmiyordu;  Le  Corbusier’in  yaptığı  Pavillon 
Suisse adlı öğrenci yurdunda, mimar estetik nedenlerle perde takılmasına izin vermediği için 
öğrenciler yazları pişiyordu.” (Harvey, 2010
, s.51)
   
Kısacası böyle bir anlayışın kullanıcının inisiyatif almasına engel olduğu ve kullanıcı 
iradesini  hiçe  saydığı  öne  sürülebilir.
 
Heynen’
e  (1999)  göre  modernist  dönemde 
k
ullanıcı  için  neyin  iyi  olduğuna  karar  veren  bir  üst  karar  vericiler  grubu  bireylerin 

 
48
 
hayatına  her  ölçekte  (planlamadan,  dekorasyona)  müdahale  ederler
.  Bloch, 
modernizmin  y
arattığı  konutların
 
steril  bir  boşluk
tan  ibaret  old
uğunu  ve  her  an 
terkedilecekmiş  gibi  bir  his  yarattıklarını  öne  sürer 
(Heynen,  1999). 
Bu  görüş 
modernizmin  hijyenik  ve  steril  mekan
larının
 
yaşanmışlık  hissinden  uzak  olduğunu 
ifade  eder.  Kullanıcı  ayrılmayı  ifade  eden 
mekan
ı  kişiselleştiremez
.  Bu  kontrol  ve 
sterillik,  bireyin  mekan
la  ilişkisinin  zayıflamasına  hatta  kopmasına  neden  olur  ve 
yabancılaşmaya sebebiyet verir.
 
Kaygıya  sebebiyet  veren  kentsel  durum
lardan  biri  olarak  ise  homojenlik  öne 
sürülebilir.  Mekan
sal  karşılığı  olarak,  tarihi  kentin  dinamik  heterojen  yapısını 
parçalayarak  homojen  düzenlemelere  yönelen  planlama  önerileri  ve  her  ölçekte 
sürekli  olarak  tekrar  eden  geometrik  biçimler  araştırılabilir.  Holston’a  gör
e  modern 
şehircilik  teorisi  CIAM’da  sistemleştirilir  ve  bu  sistem;  insan  bedeninden  türetilmiş 
ölçüler,  zonlama  ve  bölgesel  planlama  yoluyla 
fonksiyonları  (bitki,  iş,  rekreasyon, 
do
laşım)  ayırır  ve organize eder 
(Holston,  1989).  Ebezener  Howard,  Tony  Garnier 
ve Le Corbusier gibi tasarımcılar “spesifik alanlara uygulanacak spesifik planlarda
n 
ziyade  her  yere  uygulanabilecek  “ideal  t
i
p”ler  önerirler.  Huet  (1986) 
buna 
“fonksiyonel  kent”  adını  verir  ve  “
nicelik  ve  endüstriyel  tekrarlama  ile  düzenlenen 
öklidyen  soyutlamanın 
mekan
ı”  olarak  tanımla
r.  Bu  kentin  temel  karakteristik 
özellikleri  “homoj
e
nlik,  izotropi  ve  fragmanlaşma”dır  ve  kendisini  “tarihi
  kentin 
tamamen antitezi
” gibi su
nar (Ellin, 1997
’de atıfta bulunduğu gibi
).  
Jacobs’un  ortodoks  planlama  olarak  tanımla
d
ığı
 
bu  durum  bir  çok  işlevi  bir 
arada 
barındıran geleneksel anlamda sokağın ölü
müne neden olur (Jacobs,1992). Benzer 
içerikte  ve  benzer  formlara  sahip  yapılardan  oluşan  yaşam  çevreleri  zamansal  ve 
mekan
sal olarak boşluklar içerirler.
 
Cacciari ve Eisenman’a göre modernlik
, parçalar 
ve  boş  işaretlerle
  dolu  bir  sessizlik  sunar  (Heynen,1999).  Bu  durum  heterojen  bir 
yapıdan  homojen  bir  yapıya  geçiş  olarak  özetlenebilir
.  Modern  kentin  homojen 
boşlukların
da  -
agorafobide  olduğu  gibi
- 
kullanıcının  hareketi  bir  referans  noktası 
olmadığı  takdirde  sönümlenir,  kullanıcı  k
aybolur. 
Homojenlik  yalnızca  boşluklarda 
değil biçimlerin ve içeriklerin dizilişinde de görülür. Bu bir tekrar
a  (repitition)  neden 
olur. Homojenlik kaynaklı tekrarın hiçlikle eş anlamlı olduğu ve bu sebeple kaygıy
a 
neden olduğu öne sürülebilir (Şekil 3.1
6). 

 
49
 
  
  
  
 
Şekil 3.16 :
 Biçimsel tekra
ra ilişkin örnekler (J.F. Frazuier’in
 
“
Babel
”
 
projesinden). 
3.5 Korku ve güvensizlik 
Bu bölümde metropol mekan
larının doğasına içkin hale gelmiş “yabancı/yabancılık”
, 
“
tehlike
” 
ve 
“
güvenlik
”
 
kavramları,  fiziksel  “sınır”
 
ve  ‘”şeffaflık’
 
aracılığıyla 
‘mahremiyet’
, 
“
denetim
”
  ve 
“
gözetim
”
  ve  affektif  reaksiyonlar  olarak  da 
“korku”
  ve 
“
güvensizlik
”
 
birlikte ele alınacaktı
r.  
Kentler  Antik  çağdan  itibaren  ve  Rönesans  boyunca  sakinlerini  düşmanlardan  ve 
işgalcilerden yani dışarıdan gelen tehlikelerden korumak 
amac
ıyla surlar ve yüksek 
duvarlar 
gibi  fiziksel  sınırlarla  çevrelenmiştir.  Bir  başka  deyişle  kentlerin  inşası  için 
temel  motivasyonlardan  biri  dışarıdan  gelecek  tehlikelerden  kaynaklanan  kork
udur 
ve  kentler  görece  güvenli  yerlerdir.  Ancak 
Ellin’e
  (1997)  göre  bir  zamanlar  görece 
güvenli  yerler  olan  kentler  bugün  güvenlikten  çok  korku  ve  tehlike  ile  özdeşleşen 
yerler  haline  gelmiş
lerdir.  Oktay,  kentlerin 
bizim  biçimlendirdiğimiz 
mekanlar 
olmalarının  ötesinde  onların  da  bizim  kimliklerimizi  ve  karakterlerimizi  belirlediğini 
ifade 
eder  ve  bir  yandan  “insansal
 
dokusuyla,  tarihsel  ve  doğal  zenginlikleriyle, 
geçmişin  fısıltılarını  olduğu  kadar  güncelin  bağırtılarını  da  yankılayan  simgeleriyle“ 
insanları  büyülediğini  ancak  bir  yandan  da  “kaotik  yapısı,  terörize  edici  ve  yalıtıcı 
çoğulluğu”yla korku verdiğ
ini ifade eder (Oktay, 2002). 
Modernite ile birlikte gelen normatif epistemolojiden spekü
latif epistemolojiye geçişin 
ve 
kentte  gerçekleşen  fiziksel  değişimlerin  bireylerde  fobi,  kaygı  ve 
yabancılaşmalara  neden  olmasınd
an 
“Kaygı  ve  Yabancılaşma”  bölümünde 
bahsedilmişti
. 
Modernite  ile  birlikte  gelişen  endüstriyel  kapitalizmin  hem  kent 

 
50
 
peyzajını  biçimlendirdiği  hem  de  kentlerin  demografik  yapılarını  değiştirdiği  bir 
gerçektir. 
Demografik yapıdaki değişim göçlerden ve artan
 
mobiliteden kaynaklanır.  
Ellin’e  göre  modern  endüstrileşme  ile  birlikte,  çalışan  sınıfın  daha  güvenli  ve  iyi 
standartlarda  koşullarda  çalışma  arayışı  ile  iş  sahiplerinin  kar  amacı  arasındaki 
gerilim, mobiliteyi arttırır. Bunun yanında göçlerden kaynaklanan kültürel çeşitlilik ve 
farklılıklar, bireylerde güvensizlik duygusunu arttırır. Yani hem iş yaşamında hem de 
sosya
l  yaşamda  (fabrika  içi  ve  dışı) 
güvensizlik  endüstriyel  kapitalizme  içkin  bir 
bileşen  haline  gelir
  (Ellin,1997). 
Mobilitenin  güvensizliğe  neden  olması;  kişinin 
mekan
la ve içinde geçici olarak bulunduğu sosyal yaşamla aidiyet ilişkisi kurmasını 
engellemesine bağlanabilir. Kişi m
ekan
ı “kendileyemez”
 
(appropriation)  ve komünite 
hissi azalır.
  
Göçlerden  kaynaklanan  insan  çeşitliliğinin  ve  sebep  olduğu  korku  ve  güvensizliği 
anlamak  için yabancı  ve  yabancılık  kavramlarına  yakından  bakmak faydalı  olabilir. 
Yabancı bizden olmayandır, tanınmayan ve bilinmeyendir. Metropol yaşamının taşra
  
yaşamından  en  önemli  farklarından  biri  gündelik  hayatımızı  yabancılarla 
paylaşmamıza neden olmasıdır. Yabancı tehlike ve potansiyeli bir arada taşır. Yi Fi 
Tuan  (1986) 
yabancı  ve  tanıdık  karşıtlığını  doğa  ile  kültür  karşıtlığı  ile  ilişkilendirir. 
Kültür, tanıdık insanlar ve tanıdık bir ortamı sembolize eder, dışında doğa vardır 
ve 
doğa  yabancı  olandır.  Doğa  ile  özdeşleşen  orman
 
bilinmez  varlıklara  ev  sahipliği 
yapar,  ilkseldir  ve  kaotiktir.  Tuan  bu  ilişkiyi  ‘forest’  ve  ‘foreigner’  kelimelerinin  aynı 
Latince  kökten  (foranus
)  gelmesine  bağlar.  Yabancı  da,  orman 
da  bizim 
alanımız 
dışındadır;
 
gariptir, tehdit edici ve tehlikeli olma potansiyeli taşır ama aynı
 zamanda 
sıradan  ve  bilindik  olanın  dışında  olmalarının  getirdiği  bir  gizeme  ve  bildiğimiz 
anlamın  dışında  bir  “iyi”nin  zerafetine  dair  ipuçları  taşırlar.  Tarih  boyunca
  insanlar 
çoğunlukla  kültürü  doğaya,  tanıdığı  yabancı  olana  tercih  ederler.  An
cak  istisnalar 
oluşur;  kültürle  ilişkilendirilebilecek  kent  korkunun  nesnesi  haline  gelir  çünkü 
metropol yabancılardan oluşur. Yabancıdan korkarız çünkü tehlikelidir; bizi rahatsız 
eder  ve  sınıflandırma  sistemlerimizi  altüst  eder.  Ancak  yabancı
 
aynı  zamanda
 
potansiyeldir.  Sıkı  örülmüş  ilişkilerden  oluşan  bir  toplumsal  hayatın  sürdüğü 
geleneksel küçük yerleşim alanlarında, tanıdıklık durumundan kaynaklanan sıcaklık 
ve  huzur  ile  uzu
n  süredir  bir  arada  yaşamaktan  kaynaklanan  gerginlikler  bir 
aradadır. Tanıdıklık ve aşinalık boğucu olabilir;
 modern öncesi toplumlarda insanlar 
bu 
boğuculuktan ve rutinler
den kurtulmak için festivaller düzenler ve hacca giderler.  
Kısacası  yabancı  olan  hem  iyi  olma  hem  de  ilginç  olma  potansiyelini  taşır.  Bunun 
yanı  sıra bugün  tanıdık  olanın bir  zamanlar  yabancı  olması  gerçeği  de  yabancının 
güvenilir  de 
olabileceğini  gösterir.  Bu  açıdan  metropol  yaşamı  seçim  ve  özgürlük 

 
51
 
demektir; 
seçemediğin  insanlardan  oluşan  bir  cemaattense,  iletişim  kurmayı 
seçebileceğin  bir  topluluk  sunar.  Tuan’a  göre  m
odern  toplumda  ve  metropol 
yaşamında  yabancının  iyiliğine  bağımlıyızdır  (Tuan,  1986)
. 
Bir  başka  deyişle 
metrop
ol yaşamında yabancıdan medet umarız.
 
Yabancı  ve  yabancı  ile  olan  ilişkimizin 
mekan
sal  boyutları  kentle  olan  ilişkimizde 
önemli  bir  yer  tutar  ve  korku,  güvende  hissetme  gibi  affektif  reaksiyonlara  neden 
olur. 
Yabancı  ile,  öteki  olanla  kurulan  ilişkinin 
mekan
sal  boyutları  olarak 
“mahremiyet” ve “kişisel 
mekan
”
 kavram
ları öne çıkar. Giddens’a göre mahremiyet,  
herşey
den 
önce,  kişiler  arası  eşitlik  bağlamında,  diğer  insanlarla  ve  benlikle 
duygu
sal  iletişim  kurma 
meselesidir  (Göregenli,  2010).  Metropol 
yaşamı  bireyleri 
sürekli  olarak  farklı  kişilerle  (yabancılarla)  farklı  pozisyonlarda 
birlikte  hareket 
etmeye  zorlar,  bu  da  bireyleri 
mahremiyet  düzeylerini  istedikleri  düzeyde  tutmaları 
için çaba göstermek zorunda bırakır
.
 
Fiziksel çevre mahremiyetin akışını düzenler 
; 
fiziksel  elemanlar  kullanılarak  mahremiyet  düzeyi  belirlenir.  Aslında  bu 
mekan
izmalar  birer sınır  tarif  ederler  ve bir 
mekan 
tanımlarlar.  Mahremiyetle  ilişkili 
mekan
lardan  ilki  “kişisel 
mekan
”dır.  Göregenli’ye  göre  “kişisel 
mekan
”ın  literatürde 
kişisel 
mekan
,  kişilerarası  mesafe  ve  kişilerarası 
mekansal  proksemi  gibi 
kullanımları vardır. “Kişisel 
mekan
” 
terimini ilk kez 
Katz tarafından 
1
937’de 
gündeme 
getirmiştir. Daha sonra Heidegger (1950) bu terimi “her hayvanın çevresini bir balon 
veya  hava  kabarcığı  gibi  kuşatarak  kendisi  ve  diğer  hayvanlar  arasında  uygun 
bir 
mesafeye izin vermek”
 
olarak tanımlamıştır. Hall (1963,1969) ise kişisel 
mekan
ı bir 
iletişim  formu  olarak  betimlemiş
, 
kişiler  arası  ilişkilerin  niteliğini 
mesafelerin 
belirlediğini  savunmuştur.  Kişilerin  çeşitli  ortam  ve  insan  ilişkilerinde 
duygusal 
duruml
arına  bağlı  olarak  ilişki  düzeylerini
  belirlemek  için 
farklı  mesafel
er 
kullandıklarını  vurgular  ve 
dört  tip  mesafe  bölgesi  belirler:  Bunlardan  ilki   
“yakın 
mesafe
”
dir;  45  cm.
’
e  kadar 
bir  alanı  tanımlar  ve  en  yakınlarla  kurulan  ilişkiyi
  tarif 
eder.  İkin
cisi 
“kişisel  mesafe”
 
olarak  tanımlanır  ve 
45  cm.  ile  125  cm. 
arası
nda 
değişir.  Arkadaşlar  ile  kurulan  ilişkide  çoğunlukla  kullanılan  mesafedir. 
Üçüncüsü 
“
sosyal mesafe
”
 
olarak adlandırılır; bu mesafe 125 cm
. ile 370 cm. 
arasında değişir 
ve  örnek  olarak  iş
 
ilişkileri  verilebilir.  Son  olarak  “genel  mesafe”,  370  cm.  ve 
sonrasını  tarif  eder  ve  örnek  olarak  konuşmacılar  ile  onların
  dinleyenleri  gösterilir. 
Hall 
aynı  zamanda  kişisel  mesafeyi  Heidegger’e  benzer  bir  biçimde
 
organizmanın 
kendisi  ile 
diğerleri  arası
ndaki  küçük  koruyucu  bir 
çevre  ya  da  küre  anlamına 
geldiğini  dile  getirmiştir
  (Göregenli,  2010
’da  atıfta  bulunduğu  gibi
).    Tüm  bu 
tanımlamalarda sınır, tabaka, mesafe, küre gibi kavramlardan faydalanılır ve tüm bu 

 
52
 
mekan
sallıklar  bizzat  birey  tarafından  inş
a  edilir. 
Bu  bağlamda
  s
ınır  inşası 
dinamiktir.  
Fiziksel  sınır  inşası  yalnızca  bireysel  ilişkilerde  değil  her  tür  ölçekte  iletişim  ve 
iletişimsizlik  aracıdır. 
Mekan
ın  sınırları  kişisel,  ulusal,  etnik  ayrımları
  ifade  etme 
araçlarından  biridir.  Vidler’e  göre
  mekan
ın  politik  bir  rolü  vardır  ve  her  tür  iktidarın 
işgal  etme  ya  da  sosyal  ve  bireysel  kontrol  sağlama  araçlarından  biridir  (Vidler, 
1993). 
Kontrol  etme,  doğacak  olası  tehlikelere  karşı  tetikte  olmak  olarak  ifade 
edilebilir. Bu noktada bir tarafın bir tarafı gözetleme ve denetleme aracılığıyla kontrol 
etmesinin  iletişim  biçimlerinden  biri  olduğunu  öne  sürmek  yanlış  olmaz.  Kontrol, 
denetleme  ve  gözetimin  mahremiyet  ve  kişisel  alan  ile  ilgili  kompleks  durumlar 
ortaya  çıkarması  gene  iktidar  ve  birey  arasındaki  gerilimli  ilişkinin  bir  sonucudur. 
Yabancıdan  kaynaklanan  korku  ve  potansiyel  tehlike
, 
tehlike  ile  ilişkili  güvenlik  ve 
güvenlik  sağlamanın  bir  y
olu  olarak  kontrol  ve  denetleme;  tüm  bunlar  mekanla 
ilişkilendirilebilen  durumlardır.  Kontrol  ve  denetlemen
in    mekan
sallaşması  ve/veya 
kontrol ve denetim sağlamak için 
mekan
ın araçsallaşmasına,
 
“sınırlar” ve “şeffaflık” 
kavramları üzerinden örnekler verilebilir. 
 
Bunlard
an  en  bilineni  “Panoptikon”dur  (Şekil.  3.1
7). 
Fransız  D
evrimi
’ne  yakın  bir 
ta
rihte  (1785),  İ
ngiliz  filozof 
ve  kuramcı  Jeremy  Bentham’ın  tasarlamış  olduğu 
“Panoptikon”
  -
Yunanca’
da 
“herşey”
, 
“görüş  alanı”
, 
“herşeyi  görme”
 
anlamına  gel
ir- 
merkezinde, 
gözetmen için tasarlanmış, dairese
l formlu bir nöbetçi kulesinin, çevresi 
boyunca  da  açısal  olarak  yerleştirilmiş  suçlu  ve  işçiler  için  hücrelerin  yer  aldığı
 
dairesel  formlu  bir 
binadır.  “Panoptikon”
,  çok  dar  siyah  galerileri  ve  stratejik  olarak 
yerleştirilmiş  kör  noktaları  sayesinde  gözetmenin  tüm  suçluları  ve  işçileri 
görebilmesini ama tersinin mümkün 
olmamasını sağlar
.