Kimyanin əsas qanunlari

3. HƏNDƏSİ NİSBƏTLƏR QANUNU 1803-cü ildə ing. alimi C. Dalton tərəfindən kəşf edilib : Əgər iki element bir-birilə bir neçə birləşmə əmələ gətirərsə, elementlərdən birinin eyni kütləsilə birləşmiş digər elementin kütlələri arsındakı nisbət kiçik tam ədədlərin nisbəti, kimidir.
Məs. azot oksidləri misalında bunu nəzərdən keçirək.

N2O	2	14 :	16
NO		14 :	16
N2O3	2	14 :	16 3
NO2		14 :	16 2
N2O5	2	14 :	16 5

Azotun 14 qramına düşən oksigenin kütlə nisbətləri olacaqdır : 8 : 16 : 24 : 32 : 40. Hər tərəfi 8-ə bölsək alarıq : 1:2:3:4:5.
4. EKVİVALENTLƏR QANUNU 1803-cü ildə alman alimi Rixter tərəfindən kəşf edilmişdir. Alim turşu və əsaslar arasmda apardığı çoxsaylı təcrübələr nəticəsində müəyyən etdi ki, kimyəvi proseslərdə maddələrin ancaq müəyyən kütlə nisbətləri iştirak edir. Beləliklə ektivalentlər qanunu kəşf edilir: Maddələr bir-birilə ektivalentlərinə mütənasib kütlə nisbətlərində qarşılıqlı təsirdə olurlar. Qanunun riyazi ifadəsi belədir :
m₁ E₁
1. Bərk maddələr üçün: =
m₂ E₂
V₁ V_E1
2. Qaz maddələr üçün : — = —
V₂ V_{E 2}
m E
3. Bərk və qaz maddələr üçün: =
V V_E
Kimyəvi elementin və ya maddənin ekvivalenti, onun elə miqdarna deyilir ki, bu miqdar hidrogenin 1 molu ilə birləşsin, yaxud birləşmələrdə əvəz etsin. Ekvivalent vahidi - mol, ekvivalent kütlə vahidi isə q/mol - dur.
HBr ; H₂0 ; NH₃
1:1 1:1/2 1:1/3
Deməli, bu birləşmələrdə Br, O və N - un ekvivalenti müvafiq olaraq
1, 1/2 və 1/3 - dür.
Ekvivalent kütlə (m_E) elementin bir ekvivalentinin kütləsidir. Onda
yazarıq :
m_E(Br) = 1-79,9 q/mol = 79,9 q
m_E ( O ) = ¹/₂ ∙ 16 q/mol = 8q
m_E ( N ) = 1/3 • 14 q/mol = 4, 67 q Ekvivalent həcm maddənin bir ekvivalentinin həcmidir

• 
  e ( H₂) = 11,2 1 ( hidrogenin ekvivalenti 1-dir)
  
• 
  e ( O₂ ) = 5,61 ( oksigenin ekvivalenti 8 - dir)
  

Hər hansı elementin nəzəri ekvivalenti Kekule düsturu ilə tapılır :
A
E =
Val.
A - atom kütləsi, Val. - elementin valenti.


27 24
E(A1) = = 9 ; E(Mg) ..= = 12 və s.
3 2
5. HƏCM NİSBƏTLƏRİ QANUNU -1808-ci ildə fr. alimi Gey-
Lüssak tərəfindən kəşf edilib : Sabit temperatur və təzyiqdə reaksiyaya
girən qazların və qaz hahında alınan maddələrin həcmlərinin bir-birinə nisbəti sadə tam ədədlərin nisbəti kimidir :
H₂ + Cl₂ ► 2HC1 ; 3H₂ + N₂ >2 NH₃
1:1:2 3:1:2