Kimyoviy texnologiya

Organik brikmalar haqida tushuncha
Molekulasida uglerod bo’lgan qattiq, suyuq yoki gazsimon birikmalar organik birikmalar deb ataladi.
Bir paytlar organik kimyo tirik organizmlarning tabiiy jarayonlarining bir qismi sifatida hosil bo’lgan moddalarni o’rganish bilan chegaralangan deb hisoblangan, ammo Fridrix Voler 1800-yillarning boshlarida organik birikmalarni laboratoriyada minerallar va boshqa noorganik materiallardan sintez qilish mumkinligini ko’rsatdi. Darhaqiqat, zamonaviy kimyo sintetik kimyoviy moddalar, pestitsidlar va boshqa ko’plab narsalarni ishlab chiqarish uchun uglerod atomlarining ajoyib xususiyatlariga e’tibor qaratdi. Organik birikmalar deyarli har doim boshqa uglerod yoki vodorod bilan bog’langan uglerod birikmalarni o’z ichiga oladi.
Ba’zida fosfor, azot va kislorod kabi elementlar ham uglerodlar bilan birikmalar hosil qiladi. Bundan tashqari organik birikma hisoblanmaydigan bir nechta uglerod birikmalari mavjud. Bularga karbonat angidrid, uglerod oksidi, siyanatlar, siyanidlar va boshqa uglerod o’z ichiga olgan ionli birikmalari kiradi.

Spirtli ichimliklar tarkibiga etanol va izopropanol kabi kimyoviy moddalar kiradi. Ular antiseptik sifatida ishlatiladi va etanol ichimliklar sanoatining asosiy qismidir. Eng qadimgi savdo dori vositalaridan biri bo’lgan aspirin tarkibida karboksilik kislota mavjud.

Millionlab organik birikmalar mavjud bo’lsa-da, bu birikmalar uchun oddiy tasniflash sxemasi va hatto eng murakkab organik birikmalarni ham nomlash usuli mavjud. Ushbu maqolada sizga organik birikmalarning tasnifini aniqlashga va ushbu birikmalarning eng keng tarqalgan vakilarini nomlashga yordam berishga qaratilgan.
Organik birikmalar tirik organizmlarning ko’payishi uchun zarur bo’lgan boshqa elementlar bilan bir qatorda uglerod ham mavjud. Uglerod asosiy element hisoblanadi, chunki u tashqi qobiqda sakkizta elektronni sig’dira oladigan to’rtta yachaykaga ega. Natijada, boshqa uglerod atomlari va vodorod, kislorod va azot kabi elementlar bilan bir nechta bog’lari hosil qilishi mumkin. Uglevodorodlar va oqsillar uzun zanjirlar va murakkab tuzilmalarni ishlab chiqarishga qodir bo’lgan organik molekulalarning kuchli namunasidir.
Ushbu organik birikmalardan tashkil topgan o’simlik va hayvon hujayralarida kimyoviy reaktsiyalar ko’payish va boshqa barcha hayot bilan bog’liq jarayonlar uchun zarur bo’lgan energiyani ta’minlaydigan reaktsiyalar uchun asos bo’ladi.
Organik birikmalardan farq qilib, organik moddalarning bir qator o ‘ziga xos xususiyatlari bor. Awalo uglerod atomlarining bir-biri bilan birikib, zanjir va halqalar hosil qilish xususiyatlarini aytib o‘tish lozim, bu xususiyat anorganik birikmalarga unchalik xos emas. Bu organik birikmalarning turli-tumanlilik sabablaridan biridir. Organik molekulalarda atomlar orasida bogianish kovalent bo‘ladi. Shu sababli organik moddalar, odatda, noelektrolitlar hisoblanadi. Agar ionli (anorganik) birikm alar suvda ionlarga oson dissotsilanadigan va ular orasidagi reaksiyalar ancha tez boradigan bo‘lsa, molekulasida oddiy (birlam chi) С — С va С — H bog'lanishlar bor organik m oddalar bir-biri bilan juda qiyin reaksiyaga kirishadi yoki umuman reaksiyaga kirishmaydi. Organik birikmalar 400—600°C chegarasida qizdirilganda to'liq parchalanadi yoki ko‘mirga aylanadi, kislorod ishtirokida esa yonadi. liunga sabab uglerod atomlari orasidagi bog‘lanishning puxtaligi unchalik katta emasligidir (355,6 kJ/mol).Uglerod atomining o‘ziga xos xususiyatlari uning tuzilishi bilan tushuntiriladi: uning to‘rtta valent elektroni bor. Uglerod atomlari boshqa atomlar bilan, shuningdek, bir-biri bilan umumiy elektron juftlar hosil qiladi. Bunda har qaysi uglerod atomining tashqi pog‘onasida sakkizta elektron (oktet) bo‘ladi, ulardan to'rttasi bir vaqtning o‘zida boshqa atomlarga ham taalluqli bo‘ladi.