Kimyoviy texnologiyalar

Namunani tayyorlash tartibi:
So’ndirilmagan yirik oxak namunasi 20 mm va undan kichik o’lchamga kelgungacha maydalanadi. Maydalangan oxak o’zaro aralashtriladi, suvdan 500 gr olib, 009 raqamli elakdan qoldiqsiz o’tadigan darajada maydalanadi. Elangan oxakdan 50 gr olinadi va 063 elakdan qoldiqlarsiz o’tadigan qilib maydalanadi. Shunday qilib, kukun xoliga keltirilgan oxak germetik yopiladigan ishdishga solinadi va sinalgunga qadar saqlanadi. Qolgan 450 gr oxak boshqa germetik idishga tajriba ishlari uchun solib qo’yiladi.


ohakning fizik xossalarini o‘rganish.
Ishdan maqsad: Ohakning fizik xossalarini o‘rganish.
oxakdan namuna olish tartibi.
Oxakning xar bir partiyasidan 40 kg dan namugna olinadi. Agar oxak yoyilgan xolda bo’lsa, uning 20 ta joyidan 2 kg dan, jami 40 kg, agar qoplarda to’p-to’p qilib joylangan bo’lsa, xar bir to’pdagi qoplarning xar biridan 2 kg dan, jami 20 qopdan namuna olinadi. Olingan namunalarni aralashtirib, teng ikki bo’lakka bo’linadi. Ikkiga bo’lingan oxakning xar bir bo’lagi esa qayta sinash uchun germetik yopiladigan idishga solib, qopqog’i muxrlanadi va saqlab qo’yiladi.
Namuna tayyorlash tartibi 20 mm va undan kichik o’lchamli qilib maydalanadi. Maydalangan oxak o’zaro aralashtiriladi, shundan 500 gr olib, 009 raqamli elakdan qoldiqsiz o’tadigan darajada maydalanadi. Elangan oxakdan 50 gr olinadi va 063 raqamli elakdan qoldiqsiz o’tadigan qilib yana maydalanadi. Shunday qilib, kukun xoliga keltirilgan oxak germetik yopiladign idishga solinadi va sinalunga qadar saqlanadi. Qolgan 450 gr oxak boshqa germetik yopiladigan ishdishda turadi.
So’ndirilmagan, lekin maydalangan, so’ndirilgan kukun xoliga keltirilgan va karbonatli oxaklardan olingan namunalar o’zaro aralashtriladi va shundan 30 gr ajratib, u germetik yopiladigan idishga solinadi. Saqlab qo’yilgan oxak namunalaridan tajribalar davomida foydalaniladi.
oxak kukunining maydaligi aniqlash
Oxak kukunining maydaligi aniqlash uchun quritilgan 50 gr oxak kukunini 02 va 008 raqamli elakda elash kerak. Bir minut davomida elakdan o’tgan kukun miqdori 0,1 gr.dan oshmasa, elash nixoyasiga etgan xisoblanadi. Elakdagi qoldiqni 2 ga ko’paytirishdan chiqqan son o’sha yiriklikdagi zarralarning oxakdagi miqdoriga mos keladi (% xisobida). Oxak laboratoriyada sinovdan o’tkazilgach, uning sifati 5-jadvalda berilgan texnik talablarga mos xolda aniqlanadi.
5-jadval
Xavoda qotadigan qurilishbop oxakka qo’yiladigan texnik talablar

Ko’rsatkichlar	Oxakning ko’rsatkichlari qiymati
	Kalstiyli oxak			Magnezial oxak			Dolomitli oxak
	Navlari			Navlari			Navlari
	I	I I	III	I	II	III	I	II	III
Quruq modda xisobidagi faol SaO va MgO miqdori, kamida%
So’nmagan oxakda aralashmalarsiz	90	80	70	85	75	65	85	75	65
So’nmagan oxakda aralashmalar bilan	65	55	-	60	50	-	60	50	-
So’ndirish tezligi, min.:
Tez so’nadigan, kamida	8	8	8	8	8	8	8	8	8
O’rtacha tezlikda so’nadigan, ko’pi bilan	25	25	25	25	25	-	-	25	25
Sekin so’nadigan,1dan ortiq	25	25	25	25	25	25	25	25	25
Kesaklar xolidagi so’ndirilmagan oxakdagi so’nmagan zarralar miqdorini, %	7	11	14	10	15	20	10	15	20
Kukunning mayinlik darajasi elakdagi qoldiq zarralar miqdori, :
02 raqamli elakda	1	1	1	1	1	1	1	1	1
008 raqamli elakda	11	0	10	10	10	10	10	10	10

LABORATORIYA ISHI № 10
Mavzu: Sement markasini aniqlash.
Ishdan maqsad: Laboratoriya ishining maqsadi sement markasini aniqlash iborat.
Kerakli reaktiv va jihozlar: sement turlaridan namunalari, suv, analitik tarozi, chinni xovoncha, elak, shisha stakan, metal yoki chinni qoshiq, vika asbobi, diametri 400 mm maxsus chashka, diametri 100 mm bo’lgan metalldan yasalgan kurakcha, vaqtni qayd etish uchun sekundomer, gidravlik press.
Sementning markasini aniqlash

Sementning markasini aniqlashda namuna- tayoqchalarning egilishdagi va siqilishdagi mustahkamlik chegaralari asos qilib olinadi; namunalar massasi bo’yicha 1:3 nisbatda (1 hissa sement va 3 x hissa normal qumdan) tayyorlangan plastic qorishmadan 40x40x160 mm o’lchamda yasaladi.

Sementning markasini aniqlash ( GOST 310.4-81) quyidagicha : avval namuna-tayyoqchalar tayyorlanadigan sement qorishmaning quyuqligi ( konsistensiyasi) aniqlanadi. Buning uchun 1500 g qum va 500 g sement olinadi; bu materiallar kosaga ( 14-rasmga qarang) solinib, quruq holida kurakcha bilan 1 minut davomida obdon qorishtiriladi, keyin o’rtasi o’yiladi, hosil bo’lgan chuqurchaga 200 g suv (C:TS=0,4) quyiladi, suv shimilgandan keyin aralashma yana kurakcha yordamida bir minutcha qorishtiriladi. Tayyor qorishma aralashtirishgichga (32 –rasm) solinib, 2,5 minut mobaynida qorishtiriladi (shu vaqt davomida



aralashtirgichning kosasi 20 marta aylanadi); keyin silkituvchi stolcha va konus shaklida metal qolipdan ( 33-rasm) foydalanib, qorishmaning quyuqligi aniqlanadi. Qorishma konussimon qolipga joylashdan oldin qolipning ichki yuzasi sal ho’llanadi. Qorishma qolipda ikki qatlam qilib joylanadi (qatlamlarning qalinligi bir xil bo’lishi kerak). Har bir qatlam metal shibbalagich (34-rasm) bilan zichlanadi. Pastki qatlam 15 marta, ustki qatlam 10 marta shibbalanishi lozim. Qorishma joylanayotganda va shibbalab zichlanayotganda qolip ( konus)ni shisha diskga bosib turiladi. Qorishmaning ortiqchasi pichoq tig’i bilan sidirilib tashlanadi, qolip asta-sekin ko’tariladi. So’ngra mahovikni dastasidan ushlab aylantirilib turgan holda stolcha 30 sekund 30 marta silkitiladi, bunda sement konus yoyiladi. Konusning yoyilish darajasi shtandensirkul yoki po’lat chizgich yordamida ostki qismining ikki joyidan, bir-biriga tik yo’nalishda o’lchanadi.
Konus 106-115 mm eyilgan bo’lsa, qorishmaning quyuqligi normal hisoblanadi. Konus bundan kam eyilgan taqdirda ko’proq suv qo’shib qorishma qayta tayyorlanadi. Qorishmaning suvga talabchanligi suv: sement (C:TS) nisbatida ifodalanadi. Olingan ma’lumot laboratoriya ishlari daftariga yozib qo’yiladi. Kelgusida sinovdan o’tkaziladigan namuna-tayoqchalar uchun sement qorishma tayyorlash vaqtida shu ma’lumotdan foydaliniladi. Silkituvchi stolcha cho’yan stanina 1 dan iborat, val 2 dagi mushtcha 3 o’q 4 ni ko’taradi, o’q bilan birga yotiq disk 5 va uning yuziga qoplangan 300 mm diametrli toshoyna 6 ham ko’tariladi. Mahovikni aylantirganda o’q bilan birga yotiq disk valdagi mushtcha yordamida goh ko’tariladi, goh tushadi. O’q shu tarzda harakatlanganda stolcha 10 mm ko’tarilib, qolip 7 ni silkitadi.
Qorishmani zichlash uchun uchligi kiygizilgan tayyor qolipni standart tebranma maydonchaga biriktirib qo’yiladi; mazkur maydoncha kolipni 0,35 mm amplituda .bilan minutiga 2800-3000 marta tik yunalishda tebratadi.
Tayyor korishma kolipning uyalariga taxminan 1 sm kalinlikda yotkiziladi, tebranma maydoncha ishga tushiriladi. K^olip 2 mi­nut silkinishi mobaynida uning uchala uyasi xam krrishmaga tuldirilishi lozim, bunda korishmani oz-ozdan va bir tekisda solib turiщ kerak. Krlip silkitila boshlagan paytdan xisoblab 3 minut utgach, maydoncha tebranishdan tuxtatiladi, kolip may-donchadan oldin, uyalardagi korishmaning ortikchasi xullangan pichok tigi bilan sidirib tashlanadi, namuna-tayokchalarning sirti kolipning chetlari bilan bir tekis kilib tozalanadi va tayokchalar tamgalanadi.
Kolipning namuna-tayokchalar gidravlik kopkokdi vannada (28-rasmga karang) 24±2 soat saklanadi, keyin kolipdan olinib, suvli vannaga tushiriladi va sinovdan utkazilgunga kadar vanna­da yotaveradi. Suvda namuna-tayokchalar bir-biriga tegib turmas-ligiga e’tibor berish kerak. Namunalar saklanadigan vannadagi suvning xajmi namunalar xajmidan 4 baravar ortik bulishi, xarorat 20±2°S dan uzgarmasligi, xarorat xar kuni kuzatib turi-lishi va laboratoriya daftariga yozib borilishi zarur. Namunalar solingan vannadagi suvni 14 kun oralatib yangilash tavsiya etila-di. Namuna-tayokchalar vannadan olingach, ularni 10 minutdan ke-chiktirmay sinovdan utkazish kerak.
TSementning markasini bilish uchun 28 kunlik namuna-tayokchalarning avval egilishdagi mustaxkamlik chegarasini bi­lish sungra sinov paytida ularning sinishidan xosil bulgan xar bir yarimtali tayokchaning sikilishdagi mustaxkamlik chegarasi­ni aniklash zarur.
Egilishdagi mustaxkamlik chegarasini anikdashda namuna-tayokchalar MII-100 tipidagi mashinadi (35-rasm) yoki richag-li Mixaelis asbobida (18-rasmga karang) sinaladi. MII-100 mashinasidan kuyidagicha foydalaniladi: posangili 6 vintni uyik 5 buylab surib, mashinaning mili 2 shkala / ning nuliga tugrilanadi; namuia-tayokcha 11 eguvchi kurilmaning tayanchlari V ga urnatiladi (tayanchlarning markazlari oraligi 100 mm) va ma-xovikcha 12 aylantirilib, valik 10 dastlabki taranglanadi. Ma­shinaning mili 2 shkalaning 4,5 bulinmasiga etganda valikni taranglaщ tuxtatiladi. SHundan keyin boshkarish dastasi 7 yordamida



mashinaning elektr dvigateli ishga tushiriladi, shun-da uzgarmas yuk richagining shayinlari buylab bir xil tezlik-da suriladi. Bu richagning shayini 9 eguvchi kurilmaga serga vositasida birikkan. Yukning siljishi natijasida namuna-tayokchani bosadigan kuch bir maromda orta boshlaydi.
Mashinaning schyotchigi 8 yukning vaziyatiga kdrab, ayni payt-da namuna-tayokchaning zurikishini avtomatik ravishda kursatadi. Namuna sinishi bilan shayin tushib ketadi va amortizator 3 ning shaybasi 4 ga urilib, mashinani tuxtatadi. Schyotchikda namuna-tayokchaning egilishdagi mustaxkamlik chegarasini kursatuvchi rakam paydo buladi. Singan tayokcha mashinadan olinadi, boshkarish dasta­si eng chetki pastki vaziyatiga tushirib kuyiladi. SHunda mashina yukni dastlabki vaziyatiga kaytaradi, schyotchik yana nulni kursatadi.
Namuna-tayokchalarning egilishiga mustaxkamlik chegarasini Mixaelis asbobida aniklanganda yukorida bayon etilgan usulni kullash kerak.
Sement korishmadan tayyorlangan namuna-tayokchalarning egilishdagi mustaxkamlik chegarasi uchta namuna-tayokchani si­nash natijasida xosil bulgan ikkita eng katta kursatkichning urtacha arifmetik kiymati sifatida xisoblab chikariladi. Yarimtali tayokchalarning sikilishdagi mustax,kamlik chegarasi gidravlik pressda aniklanadi. Yarimtali tayokchalarga kuch uza-tish uchun 40x62,5 mm ulchamli, jilvirlangan, yassi pulat pla-stinkalardan foydalaniladi (plastinkaning maydoni 25 sm²). Bunda yarimtali tayokchalarning xar birini ikki plastinka ora-siga shunday joylash kerakki, tayokchani kolipda tayyorlaganida-gi kolipning buylama devorchasiga takalib turgan yon kirralari plastinkalarning ish yuzasiga tugri kelsin (26-rasmga karang), plastinkalarning tirgaklari esa tayokchaning sillik kundalang devorchasiga (toretsiga) jips takalsin. Tayokchaning sikilishdagi mustaxkamlik chegarasini aniklashda unga ta’sir kursatuvchi kuch sekundiga taxminan 5 kN/s tezlikda oshirilishi lozim. Sikilishdagi mustax,kamlik chegarasi R_c (MPa):
bu erda: r - tayokchaning sindiruvchi kuch, N; S - tayokcha kirrasining yuzasi, mm².
Namuna-tayokchaning sikilishdagi mustaxkamlik chegarasi oltita tayokchani sinovdan utkazish natijasida x,osil bulgan eng katta kursatkichlardan turttasining urtacha arifmetik kiymati sifatida kisoblab chikariladi.
Talabalar navbatdagi darsda 7 yoki 14 sutkalik, imkoni bul-ganda esa x,atto 28 sutkalik butun namuna-tayokchalarning egilish-ga, yarimtali tayokchalarning esa sikilishdaga mustaxkamlik chega-ralarini aniklashlari mumkin, 7 yoki 14 sutkalik tayokchalarning mustaxkamlik chegaralarini 28 sutkalik tayokchalarning mustax­kamlik chegarasiga aylantirish uchun taxminan-kuyidagi koeffi-tsientlar kabul kilingan; 7 sutkalik namuna-tayokcha uchun - 1,5; 14 sutkalik namuna-tayokcha uchun - 1,25.
Talabalar namuna-tayokchalarning egilishdaga va sikilishdaga chidamlilik chegaralarini aniklash natijalarini laboratoriya ishlari daftariga yozib kuyadilar. Sungra olingan natijalar-ni GOST 10178.1-76 va GOST 310.4-81 (uzgartirilgan talablariga (9-jadval) solishtiradilar va sinovdan utkazilgan tsementning mr-kasi tugrisida xulosa chikariladi.
jadval