Kirish Anushteginiylar sulolasi haqida

ANUSHTEGINIYLAR SULOLASI HAQIDA.


Tekesh (1172-1200) va Muhammad (1200-1220) qoʻl ostidagi Xorezmshox- Anushteginidlar davlati Oʻrta Osiyoning eng qudratlilaridan biri boʻlgan. Uning asoschisi Anushtegin Garchai turk qul - ghulam edi.


ANUSHTEGINIYLAR, xorazmshohlar — oʻzbek davlatchiligi tizi-midagi yirik sulolalardan biri (1097—1231). Anushtegin nomidan olingan. Anushteginiylar xorazmshoh unvoni bilan davlatni idora qilishgan (yana q. Xorazm). 12-a. oxiri — 13-a. boshlari Oʻzbekiston tarixining muhim davri boʻlib, unda bu mintaqa Sharqda eng kuchli Anushteginiylar davlatining markaziga aylandi. Anushteginiylar Islom olamida hukmron mavqega ega boʻlish uchun Abbosiylar xalifaligi bilan raqobat qildilar. Bu davrda Anushteginiylarning qudrati shu darajada ortdikl, hatgo ular endi «xorazmshoh» degan unvonni ep koʻrmay, oʻzlarini «sulton» deb atay boshladilar.
Anushteginiylar hukmronligim moʻgʻulullar istilosi va soʻnggi xorazmshoh — Jaloliddin Manguberdining halok boʻlishi bilan barham topgan.
Anushteginiylar vakillari: Kutbiddin Muhammad (1097-1128), Otsiz (1128—1156), El Arslon (1156—1172), Sultonshoh Maxmud (1172), Takash (1172—1200), Muhammad (1200-1220), Jaloliddin (1220-1231).
Ibn al-Asir, Ibn Xaldun, Juwaynining yozishicha, Oghuz qabilasiga mansub Bekdili klanidan kelgan yosh Anushteginni hozirgi Afg'onistonning shimoli-g'arbida joylashgan Garchestandagi Seljukid sipahsalar Isiddin Anar Bilgategin (1098 yilda o'ldirilgan) sotib olgan. Seljuqid Melikshah I (1072-1092) boshchiligida Anushtegin estdar - sulton cho'milish nazoratchisi lavozimiga tayinlandi. Xorezmdan soliqlarni ham u boshqargan, Xorezmning mutasarrif va shihne vazifalarini bajargan, garchi o'z davrida Xorezmdagi hokimiyat butunlay Qoraqalpog'istonning Seljukid hokimi Ekinchi b. Kochkar qo'lida bo'lgan.
1097 yilda Seljukid davlatining sharqiy hududlarini boshqarishga mas'ul bo'lgan Dadbek Xabashi b. Altuntash Anushteginning o'g'li Qutb al-Din Muhammadni Ekinchi b. Ko'xkar o'rniga Xorezm va uning muktsigi etib tayinladi. 1100-yilda Sulton Berkyaruk (1094-1104) va keyinchalik Sulton Sanjar Qutb ad-Din Muhammad "Xorezm Shah" unvoni bilan Xorezm hukmdori sifatida rasman tasdiqlandi.
Qutb al-Din Muhammad otasi davrida Mervda yaxshi taʼlim olgan. Oʻsha davr jamiyatida u kuchli irodali shaxs sifatida tanilgan, ilm-fan va din himoyachisi, seljuklarning boshqa vassallari orasida yuksak hokimiyatga ega boʻlgan. Sanjarning raqib sultoniga qarshi taxtga o'tirgan sulton Mahmud b. Muhammad (1118-1131) bilan olib borilgan kurashdagi qobiliyati tufayli Qutb al-Din Muhammadga "Hukmdor qutb ad-dunyo va-d-din Abul-fath Mu'in Amir mo'minlar hukmdori" unvoni berildi. U oʻz davrining oxirigacha Sulton Sanjarning eng sodiq oʻrinbosari boʻlib qoldi. 1127-1128 yillarda vafot etganidan so'ng, uning o'g'li, 29 oyoqli Atsiz Xorezm hukmdori etib tayinlandi. U otasi kabi Mervda ham ta'lim olgan. U ilm-fan va san'atni yuksak qadrlagan, forsiyda rubais va qasidlar yozgan. Shu bilan birga, u harbiy fazilatlarga ega bo'lib, bu sulton Sanjarning alohida e'tiborini tortdi. Sulton Sanjar qo'shinlarining chap qanotiga qo'mondonlik qilgan Arslankhan, Atsiz Samarqandning Qaraxonid hukmdori bilan bo'lgan jangda uning hayotini saqlab qoladi.
Otasi singari Atsis ham Bag'dod xalifalari, xususan Mustarajid (1118-1135) bilan yaxshi munosabatda bo'lgan. U Sanjar sultoniga qarshi kurashida undan foydalanishga harakat qilgan, biroq Atsiz sulton Sanjarga o'n yil (1128-1138) sodiq qolgan. U aqlli va uzoqni ko'zlagan siyosatchi bo'lib, Seljukid davlatiga a'zo bo'lgan mintaqalar hokimlari orasida birinchi bo'lib Xorezm mustaqilligi uchun kurashni boshladi. 1138-yilda Atsyz Jend va Mangishlakni ishg'ol qilib, ularni o'z mol-mulkiga qo'shib oldi. O'z harakatlariga javoban sulton Sanjar aynan shu yili Xorezmga qarshi kampaniya o'tkazib, Xazaraspni qamal qildi. Buni himoya qilish paytida Atsyzning o'g'li Atlyk vafot etdi. Bu esa Atsyzning Sulton Sanjardan yakuniy chiqib ketishiga sabab bo'ldi. Ikkinchisi, ikt sifatida, Xorezmni jiyani Sulaymon Shah boshqaruviga o'tkazib, uning qo'l ostida vizier, atabek va hajibni tayinladi va u Mervga qaytib keldi.
1141-yilda Atsyz, Karakitalar tomonidan Xorezm istilosi xavfini hisobga olib, yana Sulton Sanjar bilan yaqinlashishga kirishdi, shu bilan birga karakitlar bilan yaxshi aloqalar o'rnatishga harakat qildi.
9-sentabrda Sulton Sanjar qo'shinlari va karakiy yelyu Taishi (1124-1143) ning Gurkhan o'rtasida Samarqand yaqinidagi Katwam dashtidagi jang, 1141, Seljuklarning mag'lubiyati bilan yakunlanishi Maverannahrda Seljukid boshqaruvining tugashini anglatib, Seljukid davlatining qulashiga olib kelgan inqirozning sabablaridan biriga aylandi. Sulton Sanjarning yo'qligidan foydalanib, Atsyz Mervni bosib olib, u yerdan Xorezmga ko'plab qimmatbaho ob'ektlarni va sulton muhrini, shuningdek, bir guruh olimlarni olib bordi.
Maverannahrda Karakitai hukmronligi o'rnatilgandan so'ng, Atsiz ularga haraj to'lashni amalga oshiradi. Karakitalar bilan shartnoma tuzgandan soʻng, Buxoroda oʻz hukmronligini oʻrnatdi. 1152-yilda Atsyz Syr Daryaning quyi chekkalari bo'ylab Karakiylar Jend va boshqa mol-mulklardan tortib oldi. Bu harakatlar natijasida uning mol-mulkining chegaralari shimol tomonga sezilarli darajada kengaytirildi. Hukmronligi davrida Atsis Sanjar sultoniga qarshi bir nechta kampaniyalar oʻtkazgan, ammo ularning barchasi muvaffaqiyat bilan toj kiymagan. Ayniqsa, "Sanjar"ning "Karakitalar"ga qarshi magʻlubiyatidan soʻng Atsizning harakatlari yanada kuchaydi.