Kirish I. Bob. Mutatsiyalarning kelib chiqishi

Fizikaviy mutagenlar:

• 
  ionlashtiruvchi nurlanish (rentgen va gamma nurlanish);
  
• 
  elektromagnit nurlanish (ultrabinafsha, ba'zi hollarda ko'rinadigan yorug'lik);
  
• 
  radioaktiv parchalanish;
  

Kimyoviy mutagenlar:
Kimyoviy mutagenlar guruhda eng ko'p uchraydi. Bularga quyidagi birikmalar guruhlari kiradi:

• 
  ba'zi alkaloidlar: kolxitsin - naslchilikda eng keng tarqalgan mutagenlardan biri, vinkamin, podofillotoksin;
  
• 
  oksidlovchi va qaytaruvchi vositalar (nitratlar, azot kislotasi va uning tuzlari - nitritlar, reaktiv kislorod turlari);
  
• 
  alkillovchi vositalar (masalan, yodoatsetamid, epoksibenzantratsen);
  
• 
  karbamidning nitro-hosilalari: karbamid nitrosometil, karbamid nitrosoetil, nitrosodimetil - ko'pincha qishloq xo'jaligida ishlatiladi;
  
• 
  etilenimin, etil metansulfonat, dimetil sulfat, 1,4-bisdiazoatsetilbutan (DAB nomi bilan mashhur);
  
• 
  ba'zi pestitsidlar (aldrin guruhining pestitsidlari, geksaxloran);
  
• 
  ba'zi oziq-ovqat qo'shimchalari (masalan, aromatik uglevodorodlar (benzol va boshqalar), siklamatlar);
  
• 
  tozalangan neft mahsulotlari;
  
• 
  organik erituvchilar;
  
• 
  dorilar (masalan, sitostatiklar, simob preparatlari, immunosupressantlar).
  
• 
  bir qator viruslarni shartli ravishda kimyoviy mutagenlar deb tasniflash mumkin (viruslarning mutagen omili ularning nuklein kislotalari - DNK yoki RNK).
  

Biologik mutagenlar:

• 
  o'ziga xos DNK ketma -ketligi - transposonlar;
  
• 
  ba'zi viruslar (qizamiq, qizilcha, gripp);
  
• 
  metabolik mahsulotlar (lipid oksidlanish mahsulotlari);
  
• 
  ba'zi mikroorganizmlarning antigeni.
  

Endogen omillar. Germinal mutatsiya ko'pincha hujayra replikatsiyasidagi xatolar va oksidlanish shikastlanishi kabi endogen omillar tufayli paydo bo'ladi. Bu zarar kamdan-kam hollarda nomukammal tarzda tuzatiladi, lekin jinsiy hujayralar bo'linishi tezligi tufayli tez-tez ro'y berishi mumkin.
Endogen mutatsiyalar tuxum hujayralariga qaraganda sperma tarkibida ko'proq namoyon bo'ladi. Buning sababi shundaki, spermatotsitlar erkak hayoti davomida ko'p sonli hujayralar bo'linishidan o'tadi va natijada DNK mutatsiyasiga olib keladigan replikatsiya sikllari ko'payadi. Onalik tuxumida xatolar ham uchraydi, lekin otalik spermatozoidalariga qaraganda pastroq tezlikda. Vujudga keladigan mutatsiyalar turlari ham jinsi turlicha bo'ladi. Onaning tuxumi ishlab chiqarilgandan so'ng har biri ovulyatsiyaga qadar turg'unlikda qoladi. Bu uzoq turg'unlik davri xromosoma va ketma-ketlikni yo'q qilish, takrorlash, qo'shilish va transversiyalar sonining ko'payishiga olib kelishi ko'rsatilgan. Boshqa tomondan, otaning spermatozoidlari butun umri davomida uzluksiz replikatsiyaga uchraydi, natijada replikatsiya xatolaridan kelib chiqqan ko'plab kichik nuqta mutatsiyalari paydo bo'ladi. Bu mutatsiyalarga bitta asosli juftliklarning o'chirilishi, qo'shilishi, takrorlanishi va aminokislotalarning o'zgarishi kiradi.
Oksidlanish shikastlanishi - bu germinal mutatsiyaga olib kelishi mumkin bo'lgan yana bir endogen omil. Bunday zararlanish hujayrada nafas olish natijasida hosil bo'ladigan reaktiv kislorod turlaridan kelib chiqadi. Bu reaktiv kislorod turlariga elektron yetishmasligi va ular juda elektronegativ bo'lgani uchun (kuchli elektron tortishish qobiliyatiga ega) ular elektronni boshqa molekuladan uzib oladilar. Bu DNK ning shikastlanishiga olib kelishi mumkin, chunki u guanin nuklein kislotasining 8-oksoguaninga (8-oksoG) o'tishiga olib keladi. Keyin bu 8-oksoG molekulasi replikatsiya paytida DNK-polimeraza tomonidan timin deb adashadi, bu DNK ning bir zanjirida G > T, ikkinchisida C > A transversiyasini keltirib chiqaradi.
Ekzogen omillar. Germinal mutatsiya ekzogen omillar tufayli ham sodir bo'lishi mumkin. Somatik mutatsiyalarga o'xshab, mikrob hujayralari DNK siga zarar etkazadigan zararli moddalar ta'siridan kelib chiqqan holda, germinal mutatsiyalar paydo bo'lishi mumkin. Bu zararni keyin mukammal tarzda tuzatish mumkin, hech qanday mutatsiyalar bo'lmaydi yoki nomukammal tuzatiladi, natijada turli xil mutatsiyalar paydo bo'ladi. Ekzogen mutagenlarga zararli kimyoviy moddalar va ionlashtiruvchi nurlanish kiradi. Germinal mutatsiyalar va somatik mutatsiyalar o'rtasidagi asosiy farq shundaki, jinsiy hujayralar ultrabinafsha nurlanishiga duch kelmaydi va shuning uchun ham bu tarzda to'g'ridan-to'g'ri mutatsiyaga uchramaydi.
Klinik oqibatlar. Har xil germinal mutatsiyalar odamning genomining qolgan qismiga qarab turlicha ta'sir qilishi mumkin. Dominant mutatsiyaga kasallik fenotipini ishlab chiqarish uchun faqat mutatsiyaga uchragan gen kerak, retsessiv mutatsiya esa kasallik fenotipini hosil qilish uchun ikkala allelni ham mutatsiyaga uchrashini talab qiladi. Masalan, agar embrion otadan allaqachon mutatsiyaga uchragan allelni meros qilib olgan bo'lsa va onadan xuddi shu allel endogen mutatsiyaga uchragan bo'lsa, bola mutatsiyaga uchragan allelni faqat bitta ota-ona olib yurgan bo'lsa ham, bu mutatsiyaga uchragan gen bilan bog'liq kasallik namoyon bo'ladi. Bu bolada retsessiv kasallikni ko'rsatishi mumkin bo'lgan yagona misol, mutant genni faqat bitta ota-ona olib yuradi. Xromosoma anomaliyalarini bachadonda ba'zi kasalliklar uchun qon namunalari yoki ultratovush yordamida, shuningdek amniyosentez kabi invaziv muolajalar yordamida aniqlash mumkin. Keyinchalik genom skriningi yordamida aniqlash mumkin.

2.2.Industirlangan mutatsiyalar