Kirish I bob. Qishloq xo'jaligida innovatsion texnika va texnologiyalar tadbiq etish

I BOB.Qishloq xo'jaligida innovatsion texnika va texnologiyalar tadbiq etish
1.1 Qishloq xo‘jaligida innovatsion texnologiyalarni qo‘llash
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar jarayoni xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini sezilarli darajada o‘zgartirishni, ular faoliyatini bozor talablariga moslashtirishni talab qilmoqda. Bozor raqobati sharoitida ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarining samarali rivojlanishini ta’minlovchi innovatsion faoliyatni boshqarishga alohida e’tibor qaratishni talab qilmoqda. Innovatsion faoliyat bozor munosabatlari sharoitida tadbirkorlikning ilg‘or shakli bo‘lib hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti fan-texnika taraqqiyoti uchun real imkoniyatlar yaratadi. Mamlakatimizda iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirishning muhim omili bo‘lgan innovatsiyalarga ustuvor y o ‘nalish sifatida e’tibor qaratilmoqda. Raqobatbardosh iqtisodiyotni shakllantirmasdan turib, raqobatbardosh mamlakatni barpo etish, tarmoqni, tovarni yaratish birmuncha mushkuldir. Bu xususda mamlakatimiz Prezidenti ta’kidlaganlaridek, «... raqobatdoshlikka erishish va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda, iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy jihatdan o‘zgartirish va diversifikatsiya qilishni chuqurlashtirish, yuqori texnologiyalarga asoslangan yangi korxona va ishlab chiqarish tarmoqlarining jadal rivojlanishini ta’minlash, faoliyat k o ‘rsatayotgan quvvatlarni modernizatsiya qilish va texnik yangilash jarayonlarini tezlashtirish hisobidan amalga oshirilishi mumkin»1 . Bulardan kelib chiqqan holda, dunyo bozorlariga chiqishda innovatsion texnologiyalaridan samarali foydalanish talab etiladi. Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalarda innovatsiondan samarali foydalanish bu faqat korxonada ishni tashkil etish va uni boshqarish emas, balki tovarlar raqobatbardoshligini oshirishga keng imkoniyatlar yaratadi. Iqtisodiyotda innovatsiyalarning roli ortishi birinchidan, bozor munosabatlari tabiati bilan, ikkinchidan, barqaror o’sish yo’liga chiqish uchun mamlakat iqtisodiyotida chuqur islohotlarni amalga oshirish zarurati bilan belgilangan. Raqobat kuchayib borayotgan hozirgi sharoitda kompaniyalar “innovatsiya” tushunchasi bilan ko’proq to’qnash kelmoqda. Innovatsiyalarni yaratish bilan bevosita shug’ullanuvchi mutaxassislar ushbu atama keng tarqalganini qayd etmoqdalar. Biroq amaliyot uning xaqiqiy ma’nosini hali hamma ham tushunib yetmaganini ko’rsatmoqda. Darhaqiqat, innovatsiyalar borasida so’z yuritishga qadar uning mohiyatini to’liq anglash muhim. O’zbekiston Milliy entsiklopediyasida innovatsiyaga (inglizcha “innovation”) kiritilgan yangilik, ixtiro ko’rinishida ta’rif berilgan va unga quyidagi izohlar keltirib o’tilgan:
- texnika va texnologiya avlodlarini almashtirishni ta’minlash uchun iqtisodiyotga sarflangan mablag’lar;
- ilmiy texnika-texnologiya, boshqarish va mehnatni tashkil etish kabi sohalardagi yangiliklar, shuningdek, ularning turli sohalar va faoliyat doiralarida qo’llanilishi, deb ta’rif berilgan. Innovatsion rivojlanishning mohiyati va mazmunini o’rganishdan oldin “innovatsiya” iborasi to’g’risida tasavvur hosil qilish zarur. Ushbu tushuncha ingliz tilidan olingan bo’lib, “innovation”, ya’ni yangilik, yangilik kiritish degan ma’noni anglatadi. Innovatsiya - bu yangi texnologiyalarda mujassamlashgan yangi bilimlar, nou-xau, ishlab chiqarish omillarining yangi kombinatsiyalarini qo’llash bilan bog’liq, shuningdek yuqori bozor salohiyatiga ega bo’lgan yangi vazifalarni bajara oladigan yangi mahsulotlar yaratish yoki destruktiv jarayonlarning salbiy oqibatlarini yo’kotish maqsadini o’z oldiga qo’ygan faoliyat yoki faoliyat natijasidir. Ya’ni,innovatsiyalarni g’oyalar, izlanishlar, ishlanmalar, yangi yoki mukammal ilmiy-texnik yoki ijtimoiy-iqtisodiy qarorlar transformatsiyasining natijasi sifatida qarash mumkin. Demak, “innovatsiya” so’zi “yangilik” (“novatsiya”) va “yangilik kiritish” (innovatsiya) ma’nolarini anglatadi. Innovatsiyalar to’g’risidagi ilmiy qarashlar rivoji o’z tarixiga ega bo’lib, klassik, neoklassik maktab vakillari tomonidan izchil o’rganilgan. Klassik iqtisodiy maktab vakili, taniqli ingliz iqtisodchisi Adam Smit (1729–1790) iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish va talab bilan taklif o’rtasidagi muvozanatni ta’minlash nafaqat bozor tizimi, balki narxlarni pasaytirish va sifatni yaxshilash orqali ortib borayotgan ehtiyojni qondirish bilan bir qatorda buni yangi texnologiyalarga o’tish, ya’ni innovatsiyalar yordamida samarali amalga oshiruvchi raqobat kapitalizmning tashkiliy mexanizmi bo’lib xizmat qilishini qayd etgan. Agar iqtisodiy o’sishni ta’minlashda korxonalar innovatsiyalardan iste’mol uchun kurash jarayonida amaliy omil sifatida foydalanayotganini hisobga olsak, Adam Smitning ushbu ta’limoti hozirgi kunda ham dolzarbligini saqlab turibdi. Innovatsion amaliyot ko’p ming yillardan buyon mavjud bo’lishiga qaramay, innovatsiyalarni ilmiy jihatdan maxsus o’rganish faqat XX asrda boshlandi. Rus iqtisodchisi N.D.Kondratev iqtisodiyotni yuksaltirishning innovatsion yo’li nazariyasini rivojlantirishga ulkan hissa qo’shdi. U innovatsiyalarni davriylikning sabablaridan biri sifatida qayd etgan. Amerikalik iqtisodchi va jamiyatshunos Yozef Alois SHumpeter Kondratev singari iqtisodiyotda innovatsiyalarning rolini oshirishga katta hissa qo’shgan. U o’zining ”Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi” nomli asarida innovatsiyalarni iqtisodiyot va jamiyatni rivojlantirishning asosiy shartlari sifatida qaradi. Shumpeter “tadbirkorlikning innovatsion nazariya”sini yaratdi va iqtisodiy rivojlanishda novator-tadbirkorning rolini yuqori baholadi, “innovatsiya” atamasini 1911 yilda ilmiy atamalar qatoriga kiritdi. U quyidagi beshta o’zgarishda tadbirkorlik ruhi bilan rag’batlantirilgan yangi fan-texnika omillari yig’indisini nazarda tutadi:
1. Yangi texnika, yangi texnologik jarayonlar yoki ishlab chiqarishning yangicha bozor ta’minotini qo’llash.
2. Yangi xususiyatlarga ega mahsulotni joriy qilish.
3. Yangi xom ashyodan foydalanish.
4. Ishlab chiqarishni tashkil qilish va uning moddiy-texnika ta’minotidagi o’zgarishlar.
5. Yangi sotish bozorlarining paydo bo’lishi.
Demak, Shumpeterning fikriga ko’ra, tadbirkorlarning roli yangi tovarlar ishlab chiqarish va eski tovarlarni yangi uslubda ishlab chiqarish uchun ixtirolardan foydalanib, yangi xom ashyo va materiallar manbalari yoki yangi bozorlarni ochib hamda sohani qayta tashkil etgan holda ishlab chiqarishni isloh qilish va inqiloblashtirishdan iborat. O’sha davrda temir yo’llar qurilishi boshlanishi, elektr energiyasi ishlab chiqarish, avtomobilsozlik rivoji kabilar tadbirkorlarning yangiliklardan foyda olishga intilishiga yorqin misol bo’la oladi. Saymon Kuznetsning Nobel mukofotiga sazovor bo’lgan ma’ruzasi innova-tsiyalarning iqtisodiy o’sish bilan o’zaro bog’liqlik muammosiga bag’ishlangan. Unda innovatsiyalar nazariyasiga Yozef Shumpeter g’oyalarini rivojlantiruvchi qator yangi yondashuvlar qayd etilgan, ya’ni birinchidan, Saymon Kuznets bitta tarixiy davrdan ikkinchisiga o’tish asosini tashkil qiladigan “davriy” tushunchasini joriy etdi. Ikkinchidan, industrial davrda iqtisodiy o’sish sur’atlarini inqilobiy jadallashtirish, uning fikriga ko’ra, davriy yangilik bilan bog’liq ilm-fanni jadal rivojlantirish o’sishning yangi manbaiga aylandi. Iqtisodchi olimlar qarashlari asosida innovatsiyalarning mazmuni, mohiyatini anglab olgan holda aytish mumkinki, innovatsion iqtisodiyot jamiyat uchun foydali har qanday innovatsiyalardan (patentlar, litsenziyalar, nou-xau, o’zlashtirilgan yoki shaxsiy yangiliklar, yangi texnologiyalar va hokazolar) samarali foydalanishga qodir iqtisodiyotdir. Yangiliklarni joriy etish iqtisodiy hayotdagi yanada muhim holat bo‘lib bormoqda. Hozirgi tez o‘zgaruvchan sharoitda korxonalar texnik o ‘zgarishlar bilan bir qatorda, ilg‘or bo‘lishlari va yangiliklarni muvaffaqiyatli tatbiq etishlari zarur. Yangiliklarni joriy etish ulaming dastlabki baholanishiga asoslanishi lozim. Bunday baholashning uslubiy asosini yaratish uchun, birinchi navbatda, jami innovatsion jarayonga ta’sir etuvchi va natijada u yoki bu innovatsiyalarning samaradorligini belgilab beruvchi omillarning majmuasini aniqlash lozim. Innovatsiyalarni paydo bo’lishining ikki yo’nalishi • Bozor ehtiyoji, ya’ni qandaydir tovar yoki xizmatga bo’lgan talab. boshqacha aytganda, bu - bozor ehtiyojlariga beriladigan javob yoki marketing varianti hisoblanadi. Masalan, bunday o’zgarishlar tarkibiga ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirishga yoki mahsulotga «tovar» ko’rinishini berishga yordam beruvchi o’zgarishlarni kiritish mumkin. • «Kashfiyotchilik» (intellektual faoliyat)- bu odamning bozorda mavjud bo’lmagan talabni qondirishga yo’naltiriladigan yangi mahsulotni yaratish borasidagi intellektual faoliyatidir. boshqacha aytganda, bu - yangi bozorni yaratish faoliyatidir Rivojlanishning innovatsion tipi (ingl. Innovation model of development) – ijtimoiy ishlab chiqarishda yangi ilg’or texnologiyalarga urg’u berish, yuqori texnologiyalar asosida mahsulotlar ishlab chiqarish, mikro va makroiqtisodiy jarayonlarda ilg’or tashkiliy va boshqaruv qarorlarini qabul qilish - texnopark , texnopolis, kam energiya talab etadigan texnologiyalardan foydalanish siyosati, ishlab chiqarish faoliyatini intellektualashtirish, iqtisodiyotni softlashtirish va servislashtirish bilan tavsiflanadi.
Qishloq xo’jalik tovar ishlab chiqaruvchilarini ilmiy yutuqlar, innovatsiyaviy texnologiyalar va xo’jalik yuritish uslublari, ilg’or ishlab chiqarish tajribalari to’g’risidagi axborotlar bilan qurollantirish va ularni takomillashtirish innovatsiyalarni tezlashtirishning amaliyot uchun muhim bo’lgan mexanizmi hisoblanadi. Agrosanoat majmuining xo’jalik faoliyati yurituvchi sub’ektlariga innovatsiyaviy xizmat ko’rsatish hamda innovatsiyalarni o’zlashtirish bo’yicha qo’llab-quvvatlash vazifasini hozirgi kunda intensiv rivojlanayotgan maslahat berish tizimiga yuklash mumkin, chunki tizim tomonidan axborot resurslarini shakllantirish, ilmiy-texnik yutuqlarni tarqatish va o’zlashtirish mexanizmi ishlab chiqilgan. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishida innovatsiyalar transfertining mohiyati sifatida tashkiliy-iqtisodiy munosabatlar jamlamasi xizmat qiladi. Transfert (frantsuzcha transfert, lotincha transferre so’zlaridan olingan) – texnologiyalar biror bir axborot kanallaridan foydalangan holda uning shaxsiy yoki jamoaviy tashuvchidan boshqasiga tomon harakatlanishi, demakdir. Texnologiyalar transferti innovatsion jarayonni amalga oshirishning, texnologiyalarni tijoratlashtirishning muhim vositasidir. Innovatsiyalar transferti majmuaviy tushuncha bo’lib, u zarur innovatsiyaviy mahsulotni tovar ishlab chiqaruvchilar tomonidan o’zlashtirish maqsadida qishloq xo’jalik iqtisodiyotining real sektoriga bevosita uzatishgacha bo’lgan izlash jarayonini o’z ichiga oladi. Innovatsiyalar pirovard iste’molchigacha iloji boricha tezroq yetib borishi uchun, jahon amaliyoti tomonidan turli mexanizmlar ishlab chiqilgan. Ularning asosiysi - innovatsiyalar transferti - ya’ni ilmiy-texnik bilimlar va tajribalarni uzatish hisoblanadi. Ikkinchi mexanizm innovatsiyalar ishlab chiqaruvchilarining ularni pirovard iste’molchigacha yetkazish bo’yicha mustaqil hatti-harakatlari bilan bog’liq. Ushbu munosabat bilan innovatsiyalar transferti ham ilmfan, ham amaliyot uchun yanada katta dolzarblikka ega bo’ladi. Innovatsiyalar transferti - yangi qimmatliklarni tashuvchi sifatida, innovatsiyalardan foydalanish huquqini innovatsiyaviy sub’ektning boshqa sub’ektlariga berishdir. Innovatsiyalarning tijorat transferti yangilikni sotishdan daromad olish maqsadida amalga oshiriladi. Innovatsiyalarning notijorat transferti esa, asosan, fundamental tadqiqotlar sohasidagi yangi bilimlar bilan bog’liq. Innovatsiyalar notijorat transfertiga misol tariqasida anjumanlar, simpoziumlar, seminarlar, ko’rgazmalar; maxsus adabiyotlarning axborot massivlari, magnit tashuvchilardagi axborot; olim va mutaxassislar migratsiyasini keltirish mumkin. Transfert - innovatsiyalar oldinga harakatlanishining asosiy shakli sifatida xizmat qiladi va litsenziyalashtirish; patentlar, texnik hujjatlar, nou-xau, uskunalar lizingi yoki xarid qilinishiga oid texnologik ma’lumotlar; seminarlar, simpoziumlar, ko’rgazmalardagi axborot ayirboshlash; injiniring va h.larni o’z ichiga oladi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishiga innovatsiyalar transfertining iqtisodiy mohiyati - ilmiy-texnik mahsulot ishlab chiqaruvchilar, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi innovatsiyaviy ta’minoti sohasida transfert harakatlarini amalga oshiruvchi tuzilmalar va innovatsiyalar iste’molchilari bo’lmish qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari o’rtasida yuzaga keladigan tashkiliy-iqtisodiy munosabatlar yig’indisi sifatida namoyon bo’ladi. Texnologiyalar transfertini texnologiyalarni joriy qilish bilan qo’llab yubormaslik lozim, texnologiyalarni joriy qilish - bu transfert bosqichlaridan biridir. Birinchi navbatda fundamental tadqiqotlar, keyinchalik tajriba-konstruktorlik ishlari bajariladi va undan keyingina texnologiyalar joriy qilinadi. Ularning natijasi sifatida biror g’oyalar, ilgari suriladigan va asoslanadigan hisobot xizmat qiladi. Bundan so’ng navbat amaliy ilmiy-tadqiqot ishiga keladi va uning natijasida biz nafaqat hisobot, balki uskuna, asbob, texnologiyaning tajribaviy namunasiga ega bo’lamiz. Amaliy ITIdan keyin tajribaviy-konstruktorlik yoki tajribaviy texnologik ish boshlanadi, uning natijasi sifatida eksperimental namuna va konstruktorlik hujjatlari komplekti xizmat qilib, bu hujjatlar asosida muayyan biror narsa yaratish mumkin bo’ladi. Undan keyingina joriy qilish bosqichiga o’tiladi. Texnologiyalar transferti ilmiy-texnik xizmat ko’rsatish, texnologik jarayonlarni qo’llash, mahsulot ishlab chiqarish uchun ilmiy-texnik bilimlar va tajribalarni yetkazishdir. Bilim va tajribaning amalda yetkazilganlik mezoni ishlab chiqarish maqsadlari uchun taqdim etilgan texnologiyalarni faol qo’llashdan iborat. Innovatsiyalar transfertining tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi – innovatsiyaviy mahsulotni tashuvchidan (ishlab chiquvchi, mulkdor) iste’molchigacha bo’lgan harakatini ta’minlash bo’yicha innovatsiyaviy faoliyat uslublari va shakllari yig’indisini aks ettiradigan iqtisodiy kategoriyadir. Innovatsiyalar transfertining tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi, iqtisodiy tizim sifatida ikkita quyi tizimni o’z ichiga oladi: tashkiliy va iqtisodiy. Tashkiliy tizimga tugallangan ilmiy ishlanmalar va boshqa innovatsiyaviy mahsulotni tanlash mexanizmini, innovatsiyaviy-transfert faoliyatini boshqarish va takomillashtirishni kiritish mumkin. Ushbu tizimga O’zbekiston qishloq xo’jaligi ilmiy-ishlab chiqarish markazi innovatsiyaviy resurslarining shakllantirilgan ma’lumotlar bazasini kiritish muallif tomonidan taklif qilinadi. O’zbekiston qishloq xo’jaligi ilmiy-ishlab chiqarish markazi, ilmiy-tadqiqot institutlari, ilmiy-ishlab chiqarish birlashmalari va boshqa respublika qishloq xo’jaligiga tegishli ilmiy va ilmiy-yordamchi tashkilotlar agrar sohada ilmiy-amaliy siyosatni amalga oshiruvchi markaz hisoblanadi. Ilmiy markaz tarkibiga ilmiy-tadqiqot institutlari, ilmiy-tadqiqot markazlari, ilmiy stantsiyalar, institutlar filiallari, tajriba xo’jaliklari va dalalari, tayanch punktlar, markaziy apparat va uning hududiy bo’limlari va boshqalar kiradi. Markaz barcha ilmiy muassasalar va oliy o’quv yurtlari tomonidan amalga oshiriladigan agrosanoat majmuasi sohasidagi ilmiy izlanishlarni muvofiqlashtiruvchi organ sifatida xizmat ko’rsatadi. Markaz o’z ishini Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi, Fanlar Akademiyasi, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qoshidagi fan va texnologiyalar rivojlanishini muvofiqlashtirish bo’yicha Qo’mita va boshqa vazirlik va muassasalar, ilmiy-tadqiqot tashkilotlari va oliy o’quv yurtlari bilan xamkorlikda olib boradi. Qishloq xo’jaligi sohasidagi loyihalar tanlovi O’zbekiston qishloq xo’jaligi ilmiy-ishlab chiqarish markazi tomonidan amalga oshiriladi, innovatsiyaviy ishlanmalar O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qoshidagi fan va texnologiyalar rivojlanishini muvofiqlashtirish bo’yicha Qo’mita tomonidan tanlov asosida moliyalashtiriladi. Ilmiy tadqiqotlar natijalari Ilmiytadqiqot institutlarining tajriba xo’jaliklari va dalalarida sinovdan o’tkaziladi. Ilmiy muassasalar tajriba xo’jaliklari respublika urug’chilik xo’jaliklarini don ekinlari, paxta, sholi, sabzavotlar va boshqa qishloq xo’jaligi ekinlarining elita va superelita urug’lari bilan ta’minlaydi, xo’jaliklar va fermerlarni zotli qoramol bilan ta’minlash bo’yicha ish olib boradi. O’zbekiston qishloq xo’jaligi ilmiy-ishlab chiqarish markazi tomonidan yakuniga yetkazilgan innovatsiyaviy ishlanmalar to’g’risidagi axborotni tarqatish funktsiyasini axborotmaslahat markazlari zimmasiga yuklash maqsadga muvofiqdir. Davlat innovatsiyaviy siyosatini amalga oshirishning iqtisodiy uslublariga innovatsiyaviy dasturlarni amalga oshirish uchun qulay iqtisodiy sharoitlarni yaratishni kiritish mumkin: Davlat ahamiyatiga ega bo’lgan eng muhim loyihalarni moliyalashtirish, innovatsiyaviy faoliyatni rag’batlantirish va boshqalar shular jumlasidandir. Respublikada innovatsiyaviy faoliyat davlat tomonidan qonunchilik va egiluvchan soliqqa tortish, davlat va muassasa jamg’armalari, davlat tomonidan moliyalashtiriladigan yirik dasturlar orqali tartibga solinadi. Ustuvor davlat dasturlari bo’yicha innovatsiyaviy loyihalarni amalga oshirish mas’uliyati O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qoshidagi fan va texnologiyalar rivojlanishini muvofiqlashtirish bo’yicha Qo’mita zimmasiga yuklatilgan. Ilmiy sig’imga ega bo’lgan mahalliy innovatsiyaviy texnologiyalarni ilgari surish bilan Iqtisodiyot vazirligi qoshidagi texnologiyalar transferti Agentligi shug’ullanadi, mahalliy innovatsiyalarning Patent himoyasini esa O’zbekiston Respublikasi intellektual mulk agentligi amalga oshiradi. eksport innovatsiyaviy yetkazib berishlar va investitsiyalarni jalb qilish O’zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiya va savdo Vazirligi ko’magi bilan amalga oshiriladi. YUqorida bayon etilganlar asosida qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishiga texnik-texnologik innovatsiyalar transfertini tezlashtirish uchun, qishloq xo’jaligi bo’yicha innovatsiyalar transfertining takomillashtirilgan tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi taklif etiladi. O’zbekiston Respublikasi yuqori iqtisodiy o’sish sur’atiga ega mamlakat sifatida dunyoda eng oldingi o’rinlardan birini egallab turibdi. Bu mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning samaradorligi yuqori ekanligidan darak beribgina qolmasdan, milliy xo’jalikning xom ashyo yetkazib berishga ixtisoslashuvi kamayib, ishlab chiqarishning diversifikatsiyalashuv darajasi esa jadal oshib berayotganini tasdiqlaydi. Ammo shuni ham ta’kidlash kerakki, ilg’or ishlab chiqarish texnologiyasining amaliyotga kirib kelishi juda sust kechmoqda. Resurs xarajati yuqoriligicha kolmoqda. Bu, mamlakatimizda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini agrobiznes tizimiga o’tkazishni taqozo etmoqda. Mamlakatimizda ko’plab iqtisodchi olimlar tomonidan o’rganilayotgan bu muammo yuzasidan turli fikrlar bildirilmoqda. Lekin, innovatsion tadqiqotlarni o’tkazish va ularning natijasini amaliyotga qo’llash uchun “innovatsion marketing” usullarini o’rganishga kam e’tibor berilmoqda. Ushbu muammoni o’rganish va mamlakatimiz korxonalarida innovatsion marketing usullarini qo’llashni yo’lga qo’yish bugungi kunda eng dolzarb va jiddiy e’tibor talab qiluvchi ilmiy tadqiqot yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Innovatsiyalar nazariyasida yangi mahsulotlarni yaratish va ularni amaliyotga joriy qilishda ijtimoiy - iqtisodiy omillarning ta’siri va roliga katta e’tibor berilib, mahsulotning bozorda tarqalishi va ommalashuvida qaysi omillar kuchli rol o’ynashi va istemolga ta’sir ko’rsatishi chuqur o’rganilgan. Frantsuz sotsioligi Gabriel Tarde 1903 yilda yozilgan “Imitatsiya qonunlari” nomli kitobida nima uchun ayrim innovatsiyalar jamiyatda tez tarqaladi, qolganlari esa e’tiborsiz qolib ketadi, dagan fikrni asoslab bergan. G. Tarde “S” harfi shaklida egri chiziq modelini ishlab chiqqan va ijtimoiy - iqtisodiy omillar ta’siri ostida ijtimoiy yetakchilik fikrini ilgari surgan. G. Tarde fikriga ko’ra, shaxs qanchalik kosmopolitan (dunyoqarashi keng va yangilikka intiluvchan) bo’lsa, u jamiyatga innovatsion yangiliklarning kirib kelishiga shunchalik hayrihoh bo’ladi. Qishloq xo’jaligida innovatsiyalarning tarqalish (diffuziya) kontseptsiyasi Ayova shtati universiteti (AQSH) professori Bryus Ryan va Nil L. Grosning 1943 yildagi tadqiqotlari – makkajo’horining yangi gibrid navi fermerlar o’rtasida ommaviylashuviga oid tadqiqotlarida birinchi marotaba chuqur o’rganilgan. Ikkinchi jahon urushi tugagandan so’ng Ayova shtatidagi universitetda ishlagan professorlar diqqat-e’tiborlarini qishloq xo’jaligi muammolaridan fermerlar orasidagi insoniy munosabatlarga ko’proq qarata boshlashgan. Bunga yangi mahsulot turlari, turli xil kimyoviy dorilar va mineral o’g’itlar, qishloq xo’jalik mashinalari paydo bo’lishi turtki bergan. Biroq, ayrim fermerlar yangiliklarni qabul qilishni xohlamaganlar va eski usullar va vositalardan foydalangan holda ish yuritishni afzal ko’rishgan. Nil L.Gros ilmiy tadqiqotlarida miqdoriy usullarni qo’llashga oid yondashuvi bilan nom qozongan olim bo’lgan. Bryus Ryan va Nil L. Gros erishgan ilmiy yangilik shundan iboratki, ular Ayova shtati fermerlari nima uchun yangi gibrid makkajo’xori navini qo’llashga qarshilik ko’rsatishayotganini
aniqlashda sifat ko’rsatkichlariga emas, miqdoriy ko’rsatkichlarga ko’proq e’tibor berishgan va sababini aniqlashgan. YAngi gibrid makkajo’xori navi avvalgi navlarga nisbatan afzalliklarga ega, jumladan, yashovchan, ya’ni ko’plab kasalliklarga chidamli bo’lgan. Biroq, yangi makkajo’xori navining noqulayligi shundan iborat bo’lganki, u reproduktivlik xususiyatiga ega bo’lmagan. Bu shuni anglatganki, shtat fermerlari uchun makkajo’hori donini sotib olish depressiya davrida qimmat tuyulgan. Natijada, yangi nav fermerlarga ko’proq foyda keltirishiga qaramay, urug’ining narxi tufayli amaliyotga joriy qilishga qiziqish uyg’otmagan va mahsulot bozorda tarqalishiga to’siq bo’lgan. Lekin, vaqt o’tishi bilan yangi gibrid makkajo’hori navi shtat fermerlari o’rtasida keng tarqala boshlagan. Bryus Ryan va Nil L. Gros o’z tadqiqotlarida qaysi sabablarga ko’ra yangi gibrid makkajo’xori navi fermerlar o’rtasida keng tarqaldi, degan savolga javob topishgan. Ularning tadqiqotida «YAngi makkajo’xori navi tarqalishida Ayova shtati fermerlari o’rtasida ommaviy axborot vositalari xabarlari asosiy ta’sir kuchiga ega bo’lganmi yoki fermerlarning o’zaro muloqoti natijasida tarqalgan xabarlar ko’proq ta’sir qilganmi?» - degan savol qo’yilgan. Olingan natija shunday xulosa berganki, axborotning ikkala kanali ham turli funktsiyani bajargan. Masalan, ommaviy axborot vositalari birlamchi axborot manbai, ya’ni, fermerlarni yangi mahsulot turi bilan tanishtiruvchi vazifasini bajargan bo’lsa, fermerlarning o’zaro muloqoti ular yakuniy qaror qabul qilishiga kuchli ta’sir ko’rsatgan. Bu esa shunday muhim xulosani qilishga imkon bergan: yangi innovatsion mahsulotni amaliyotga joriy qilishda shtat fermerlari o’rtasidagi o’zaro aloqalar asosiy rol o’ynagan, lekin xabar tarqatishda ommaviy axborot vositalariga o’ta bog’liqlik yangilikni joriy etishga kuchli turtki bergan. O’zbekistonda qishloq xo’jaligi korxonalarining innovatsion faoliyatini jonlashtirishda, ayniqsa, fermer xo’jaliklarining ishlab chiqarishga yangiliklarni olib kirish imkoniyatlarini kengaytirishda diffuziya va kommunikatsiya nazariyalari xulosalaridan foydalanish shart. Chunki, nazariy yondashuvlarni bilmasdan turib potentsial xaridorlar bilan ishlash natija bermasligi aniq. Innovatsiyalar diffuziyasi nazariyasiga oid xulosalarga tayanadigan bo’lsak, respublikamizning qishloq xo’jalik korxonalarida yangi ishlab chiqarish texnologiyalarini ommaviylashtirishda oliy ta’lim muassasalari negizida innovatsion laboratoriyalarni tashkil etish va ularni kerak bo’lgan ofis texnikasi va mutaxassislar bilan ta’minlash lozim. Keyingi bosqichda esa, oliy ta’lim muassasalari professor-o’qituvchilari innovatsion ishlanmalarining 5ta bosqichdan iborat ketma-ketlik asosidagi adaptatsiya tsiklini o’tkazishni yo’lga qo’yish kerak. Yuqorida bildirilgan fikrlardan kelib chiqib, shunday xulosa qilish mumkin: -mamlakatimizda bilimlar iqtisodiyotiga o’tish jarayoni qishloq xo’jaligida ham agrobiznes tamoyillarini keng qo’llashni taqozo etmoqda. Buning uchun fan va ishlab chiqarishning integratsiyalashuvini kuchaytirishga e’tibor qaratibgina qolmasdan, uni kerakli infratuzilma bilan ta’minlash zarur. Bunda oliy ta’lim muassasalari negizida innovatsion laboratoriyalar tashkil etishga asosiy e’tibor qaratish lozim; innovatsion mahsulotni ommaviylashtirishda shaxslararo o’zaro muloqotga asosiy e’tibor berish kerak va tadqiqotchiga istemolchilar bilan samarali muloqot modelidan foydalanishni o’rgatish zarur. Model potentsial istemolchilar bilan yuzma-yuz muloqot ko’rinishida tashkil etilishi eng yaxshi samara beradi, deb hisoblash mumkin. Biroq, buning uchun ko’rgazmali vositalardan foydalanishga e’tibor berish kerak. Innovatsion mahsulot yoki yangi ishlab chiqarish texnologiyasini sinovdan o’tkazish jarayoniga jiddiy e’tibor qaratish zarur. Chunki, sinovdan o’tmagan mahsulotni omaviylashtirish uni reklama qilishni ham qiyinlashtiradi. Innovatsion rivojlanishning metodologik bazasining majburiy elementi sifatida ilmtalab ishlab chiqarishning rivojlanishi darajasi va iqtisodiyotga intellektual resurslarni jalb etish darajasini qayd etish mumkin. Innovatsion faollikni 3ta daraja bo’yicha tahlil etish mumkin: 1. Global darajada – mamlakatlarning geografik va sotsial-iqtisodiy mezonlariga qarab. 2. Milliy darajada – ma’lum bir mamlakatning rivojlanganlik holati, mavjud muammolar hamda taraqqiyotning kuchli va kuchsiz tomonlariga qarab. 3. Xududiy darajada – mamlakat xududlarining farqlanishiga qarab. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar innovatsion rivojlanishi modellarining uch turi farqlanadi: 1. Fanda peshqadamlikka, ilmiy ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlarini qamrab oladigan, qoida tariqasida, ilmiy-innovatsion imkoniyatlarning mudofaa sektoridagi ulushi ancha katta bo’lgan keng ko’lamli maqsadli loyihalarni amalga oshirishga qarab mo’ljal oladigan mamlakatlar (AQSH, Angliya, Fransiya). 2. Innovatsiyalarni tarqatish, qulay innovatsion muhitni yaratish, iqtisodiyot strukturasini oqilonalashtirishga qarab mo’ljal oladigan mamlakatlar (Germaniya, Shvetsiya, Shveytsariya) 3. Innovatsion infratuzilmani rivojlantirish, jahon ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlariga ta’sirchanlikni ta’minlash, fan va texnologiyalar sohasida turli sektorlarning harakatlarini muvofiqlashtirish yo’li bilan innovatsiyalarni rag’batlantiruvchi mamlakatlar (Yaponiya, Janubiy Koreya). Iqtisodiyotning innovatsion taraqqiyoti - bu intellektual salohiyat, ishchi va xizmatchilarning kreativ imkoniyatlari, bilimlari, tovar yaratishdan tortib uni ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga yetib borgungacha barcha bosqichlar bo’lib, bundagi innovatsiyalar korxona strategik rivojlanishining asosiy resursi bo’lib xizmat qiladi. Bugungi sharoitda innovatsion, aynan bilimlarga asoslangan, malakali ishchi kuchini o’zida mujassam etgan yuqori fan sig’imiga ega bo’lgan texnologik iqtisodiyot raqobatbardosh bo’ladi. Innovatsion taraqqiyotda innovatsiyalarning chiziqli modeli bu ishlab chiqilgan fundamental ilmiy g’oyalar amaliy tadqiqotlar bilan bog’liqda bo’lishini anglatadi. Ayni paytda innovatsiyalarning ko’p sonli manbalari modelida innovatsiyalar innovatsion tizimning istalgan qismida yuzaga kelishi mumkin.