Kirish I bob. Tojikiston Respublikasining iqtisodiy geografik o’rni

1.2. Tojikiston Respublikasining aholisi, tabiiy resurslari
Tojikistonning ma’muriy-siyosiy tarkibida Tog‘li Badahshon avtonom respublikasi, So‘g‘d, Xatlon oblastlari va respublika markaziga bo‘ysunadigan Hissor vodiysi tumanlari bor. Tojikistoning siyosiy ijtimoiy markazi Dushanbe shahri bo‘lib, unda 600 000 aholi yashaydi. Aholisn 7,3 mln kishi (2006 y.), bu ko‘rsatkich bo‘yicha mintaqada 3 chi, MDHda 6 chi va jahonda 95 o‘rinda turadi. Tojikiston respublikasi aholisi MDH davlatlari orasida XX asr davomida son jihatdan eng ko‘p o‘sishga erishdi. So‘nggi yuz yil orasida u 6,5 baravarga o‘sdi. 2006 yil boshida respublika aholisining umumiy soni 7,3 mln kishini tashkil qildi (1989 yilda 5,2 mln kishi edi). Aholining muhim demografik xususiyatlaridan biri tabiiy ko‘payish ko‘rsatkichlarining mintaqada eng yuqori ekanligidir. Jumladan, har ming kishiga tug‘ilish 2005yilda 26,8, o‘lim 4,4 va tabiiy ko‘payishi 22,4 kishini tashkil qildi. Tojikistonda tabiiy o‘sish ko‘rsakichlarining yuqori xolda kelayotganiga aholining milliy tarkibi ham sababchidir. 2000 yilda respublika aholisining 79,9 % ni tojiklar, 15,3 % ni o‘zbeklar, 1,1 % ni ruslar, 1,1 % ni qirg‘izlar, qolganlarini boshqa millat vakillari (rasmiy ma’lumotlarga qaraganda respublikada 55 millat vakillari yashaydi, bu mintaqada eng past ko‘rsatkichdir) tashkil qiladi. Boshqacha aytganda, Tojikiston aholisining 97 % ga yaqini mahalliy millat vakillaridan iborat va ularda tabiiy o‘sish ko‘rsatkichlari an’anaviy ravishda yuqoridir. Aholining o‘rtacha zichligi har bir km2 43 kishini tashkil qiladi. Ammo uniig 85 % respublika umumiy hududining 1/10 qismida yashaydi. Aholi zich yashaydigan Shimoliy Tojikistonning vodiy qismida o‘rtacha zichlik 100-150 kishini, Hisor va Vahsh vodiylarida zsa 30-100 kishini tashkil qiladi. Aksincha eng siyrak ko‘rsatkichli hududlariga Tog‘li Badaxshon to‘g‘ri keladi. Unda aholining o‘rtacha zichligi har 1 km2 bir kishini tashkil qiladi. Aholining urbanizatsiya darajasi ham ancha past, respublika aholisining 27,4 % shaharlarda yashaydi (2000y). Jami 19 shahar va 48 shaharchalari bor. Eng yirik shahri respublika poytaxti xisoblanadigan Dushanbe shahridir, unda 600000ga yaqin aholi bor. Xo‘jand shahrida 160000 aholi bor. Boshqa shaharlarda aholi 100000dan kam, ular o‘rta va kichik shaharlardir. Tojikistondagi demografik xolat aholisining 50 % dan kamrog‘ining mehnat resurslaridan iboratligini ta’minlagan. Aksincha unda mehnat yoshigacha bo‘lgan yoshdagilar hissasi ancha kattadir. Jami mehnatda band bo‘lganlarning 20 % gina sanoatda va 46,8 % qishloq xo‘jaligida (mintaqada eng yuqori) ishlaydi. Umuman respublika mehnat resurslari bilan yaxshi ta’minlangan.
Tabiiy resurslari. Qo‘shnisi Qirg‘azistonga o‘xshash Tojikistonning eng ahamiyatli tabiiy boyligi bo‘lib, uning gidroenergetika resurslari hisoblanadi. U jami energetika quvvatlari zahirasi hajmiga ko‘ra Rossiyadangina ortda qoladi. Maydoni eng kichik bo‘lishiga qaramay Tojikiston hissasiga jami Markaziy Osiyo respublikalari, asosiy yirik daryolari, gidroenergiya zahiralari (300 mlrd. kVt/s) ning 60 % dan ko‘prog‘i to‘g‘ri keladi. Tabiiyki, bu nihoyatda katta ko‘rsatkich. Ta’kidlash lozimki, hozirgi vaqtda bu ko‘rsatkichning atigi 5 % dan ko‘prog‘igina o‘zlashtirilgan xolos. Asosiy manbalari Panj, Vaxsh, Zarafshon xisoblanadi.