Kirish. Jаhоn siyosiy kаrtаsi

Kirish. Jаhоn siyosiy kаrtаsi
Iqtisodiy geografiya - ishlab chiqarishni joylashtirish qonuniyatlari ijtimoiy- tarixiy rivojlanish davrlarida geografik muhitda ishlab chiqarish kuchlarini O’zaro ta'siri va moslashuvini O'rganuvchi fan. Shu jumladan, iqtisodiy geografiyaning predmeti, bir tomondan, jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlari, ularning joylashishi, o’zaro aloqadorligi, ularning tarixiy rivojlanish davrlari, o'zaro ishlab chiqarish aloqalari, egalik xususiyatlari bilan bog 'liq bo ' lib, turli davrlarda zamon va makonda Ozgarishini, ikkinchi tomondan, ishlab chiqarish kuchlarining joylashgan geografik muhitini o'ziga xos xususiyatlarini o'rganadi.
Yuqoridagilardan aniqlanishicha, iqtisodiy geografiya hozirgi kunda haqiqiyligicha qolmoqda. U faqatgina ishlab chiqarish kuchlarini ishlab chiqarishdagi jarayonini emas, balki geografik muhitdagi tabiiy resurslardan foydalanishni o'rganadi. Ta'kidlash joizki, iqtisodiy geografiya tabiat va jamiyat Ortasidagi o'zaro bog'liq umumiy masalalar bilan bir qatorda turli tabiiy muhitning ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishga ta'sirini Organish ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Agar aholi geografiyasi Organilsa, unda nafaqat ishlab chiqarishda band aholi o'rganiladi, balki ishlab chiqarishga to'g'ridan-to'g'ri aloqasi bo'lmagan tillarning millat, elat, din va insonlarning turmush tarzi kabi inson hayotining tug'ilishdan boshlab Olimgacha bo'lgan jihatlarni o'rganadi.
Zamonaviy xo'jalik geografiyasini moliyaviy kapital, bozor xizmatlarisiz tushunish qiyin. Eng asosiy aholi va xo'jalik geografiyasidagi siljishlar turli xil miqyosdagi hududiy majmualami shakllanishi jamiyat hayotidagi Ozgarishlar mafkura, siyosat, falsafiy jihatlardagi moddiy, madaniy tashkiliy aloqalar shunga olib keladiki, iqtisodiy geografiyaning boshqa ijtimoiy fanlar tarix, iqtisod, etnologiya, siyosatshunoslik fonlari bilan bevosita bog'liq.
Minglab yillar davomidagi tabiat bilan jamiyat Ortasidagi munosabatni o'rganish tajribasi shuni kOrsaiadiki, ishlab chiqarish kuchlarini yuksalishida tabiatdan maksimal darajada foydalanish, XX asrning II yarmidan keyin tabiiy resurslardan xo 'jasizlarcha foydalanish natijasida hozirgi kunda jamiyatni asosiy muammosi tabiatni saqlab qolish va resurslarni iloji boricha tejashdan iborat.
Geografik qobiqda yuz berayotgan ijtimoiy elementlarning iqtisodiy-ijtimoiy qonuniyatlarini joylashtirish, ularning o'zaro aloqadorligi va mosligi yOnalishlarini olib borish jarayonlarida hozirgi vaqtda yetarlicha o'zgarishlar ro'y berdi.
Jamiyat rivojlanishidan ijtimoiy formatsiya bosqichlari Osha davrdan haqiqiy jamiyat mehnat taqsimoti bosqichlari bilan mos kelmagandi. Jamiyat xOjaligi rivojlanishining agrar bosqichi 2 tadan ortiq formatsiyani - quldorlik, feodalizm, shuningdek, kapitalizmning manufaktura davrlarini o'z ichiga oladi. Faqatgina XVIII-XIX asrlar arafasida sanoatda ro'y bergan to'ntarish natijasida jahon rivojlanishi industrial davriga Otdi, bu davrda texnika va ishlab chiqarish kuchlarining yangilanishi geografik mehnat taqsimoti yangi bosqichlarining chuqurlashuviga olib keldi.
Rus iqtisodchisi N.D.Kondratyev industrial jamiyatda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, shuningdek, jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy komponentlari 50-60 yillik “uzun to'lqin” sikliga tobe bo’lib, bunda texnika va texnologiyalar, g'oya va ijtimoiy harakatlarining o’zgarishi ro'y berishiga XX asrning 20-yillarida o'z e'tiborini qaratdi. Xorijiy davlatlarda iqtisodiy va siyosiy jihatdan ro'y berayotgan zamonaviy o’zgarishlarni bayon qilishda formatsiya ko’rinishlarining tor doirada ekanligi kamchilik tug’dirgani bois, nus iqtisodiy geografi I.A.Vitver horijiy davlatlar ijjimoiy-iqtisodiy geografiyasiga asos soidi. Aynan shu olim tomonidan kurs, keyinchalik fanda klassikaga aylangan: “Xorijiy davlatlar iqttsodiy geografiyasidan tarixiy geografiyaga kirish” kitobi yaratildi.
I.A.Vitver har bir davlat umumjahon qonuniyatlariga o’zicha yondashib, o’zining taraqqiyoti yo'lini bosib o'tib, bundan o'sish va inqirozlar doimo jahon konyunkturasi bilan mos kelavermasligini ta'kidlab berdi. Bunda: jamiyat va geogratik mehnat taqsimotining rivojlanishi dunyo tarixida muayan hududiy rivojlanishi va tarqalishi, dunyo miqyosida texnologiyalarning dinamikasi va o'ziga xos o’zgarish bilan bog'liq ekanligi, bu, o'z navbatida, insoniyat taraqqiyotini o‘zgartiradi yoki unga yaqinlashtiradi.
Bunda taraqqiyot yondashuvi hozirda xorijiy ijtimoiy-iqtisodiy geografiyada keng e'tirof etiladi.
SO’Z BOSHI

O’zbekistonda iqtisodiy-ijtimoiy islohotlar izchillik bilan am alga oshirilayotgan hozirgi davrda respublika hududining nisbatan kattaligi, iqtisodiy va tabiiy sharoitlarining xilmaxilligi, aholi joylashishidagi keskin farqlar iqtisodiy, demografik va geografik xususiyatlarini tadqiq etish m asalasi eng dolzarb muammolardan biridir. Yangi ishlab chiqarishni, ayniqsa, bugungi kun talabiga javob beradigan sanoat va xizmat ko‘rsatish korxonalarini joylashtirish m aqsadida tabiiy va iqtisodiy-ijtimoiy sharoitlari qulay mintaqalarni ajratish, eng aw alo, mamlakatning ayrim hududlarida ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi va xususiyatlarini aniqlashni taqozo etadi. U yoki bu mintaqaning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanish sharoitlarining qulay yoki noqulayligi uni mehnat va tabiiy-mineral, yerva suv, qum, rekreatsion hamda biologik resurslarbilan ta’minlanganligi orqali aniqlanadi. Bunda iqtisodiy salohiyat elementlari -shaharlar, transport shahobchalari, sanoat va qishloq xo‘jalik korxonalari hamda boshqalarning mavjudligi juda katta rol o’ynaydi. Iqtisodiy o‘zlashtirilganlik urbanizatsiya va industrializatsiya jarayonlarining rivojlanish sufati va darajasi, shaharturmush tarzining qay holatda ekanligi bilan ham boglangan. Chunki iqtisodiy o‘zlashtirilganlik mazkur voqea va jarayonlar bilan o’zaro murakkab aloqaga ega. “Markaziy O siyoda jug’rofiy-siyosiyjihatdan asosiy o‘rin tutgan 0 ’zbekiston kuchlar tengligi va muvozanatini ta’minlash, strategik muhim bolgan ushbu mintaqada hamkorlikka mustahkam zamin yaratish jarayonida sezilarli rol o’ynash uchun hamma imkoniyatlarga ega. Uning hududi o‘zining mavjud va salohiyatli tabiiy hamda xom ashyo zaxiralari bilan hozirdayoq -X X I asr arafasida dunyoning siyosiy va iqtisodiy xaritasida alohida ahamiyat kasb etmoqda". Bu borada milliy iqtisodiyotqudratini oshirish, yalpi mahsulot va milliy daromad hajmini ko‘paytirish hamda xalq xo‘jaligini xom ashyoga va aholining tovarlarga bo’lgan ehtiyojlarini to'laroq qondirish m aqsadida resurs salohiyatidan oqilona va samarali foydalanish masalasiga katta e’tiborbermoqda. Mustaqillikgacha bo‘lgan davrda “Respublikaning ulkan tabiiy imkoniyatlaridan ayamay foydalanilar, undan ko^riladigan daromad e sa yurtimizdan ancha yiroqlarda qolib ketaredi”. Markaz o‘zining kundalik hamda strategik ichki va tashqi ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda, eng kamyob, qimmatbaho, “bozori chaqqon” resurslami katta hajmda 0 ’zbekiston hududidan olib ketdi Shu vaqtning o'zida respublikaning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyoti uchun benihoya katta ahamiyat kasb etuvchi, lekin Markazga nisbatan kam foyda keltiruvchi resurslarga, jumladan, m ehnat salohiyatiga bolgan e ’tibor yetarli bo‘lmadi yoki u Markaz diqqatidan chetda qoldi. Mana shunday fikrni yer, suv, rekreatsiya resurslari xususida ham bildirish mumkin. Mazkur qo'llanmada 0 ’zbekiston iqtisodiy salohiyatini, ayniqsa uning tarkibiy qismlarini tabiiy va inson resurslari salohiyatini tahlil etish va baholash ko‘zda tutilgan. Masalaning mazmunidan kelib chiqqan holda ishning tarkibi hamda unda ko‘riladigan muammolardoirasi aniqlandi. Mamlakat iqtisodiy salohiyatini ko‘p jihatdan aniqlab beruvchi, iqtisodiy taraqqiyotni barqarorlashtirishda muhim rol o'ynaydigan omil - uning jugYofiy oYnini tahlil etish va izohlashga ham m a’lum darajada e ’tiborqaratildi. Shu bilan birga respublika iqtisodiy salohiyatiga bevosita aloqador bo’lgan boshqa jihatlar ham ko’rib chiqildi. Albatta, bir tadqiqot doirasida iqtisodiy salohiyatga aloqador boMgan barcha muammolami qamrab olish va yoritish amalda nihoyatda murakkab masala. Shundan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, bu borada hali juda katta muammolaro‘z yechimini kutib turibdi.