JISMONIY
XUSUSIYATLAR
Zichlik (p) bir jinsli materiallarning bo’lim hajmiy massasi bo’lib
bu yerda
M = Massa (g) etib belgilandi.
V =
Hajm (cm3)
Ba’zi qurilish materiallarining qalinligi quyidagicha:
Materialar
Zichlik
(g/cm3)
G'isht
2.5-2.8
Granit
2.6-2.9
Portlend tsement
2.9-3.1
Yog’och
1.5-1.6
Po’lat
7.8-7.9
O’rtacha zichlik (ρ
b
) tabiiy holatdagi materialning alohida hajmi massasi
(tsgikchalar va bo’shliklar bilan) quyidagicha hisoblandi:
Bu yerda
M = namuna massasi (kg)
V = tabiiy holatdagi namuna hajmi (m
3
)
Eslatma: qum zichlik g/cm
3
da ifodalanilishi mumkin biroq u ba’zi
noodatiyligini va uning nima uchun kg/cm
3
dan hamma vaqt ifodalanishini
ko’rsatadi. Misol uchun kuchlantirilgan sement betonning quyma zichligi 2.5g/cm
3
dan ko’ra 2500 kg/m
3
kabi ifodalanadi.
G’isht ko’pchilik materiallar uchun quyma zichlik zichlikka nisbatan
kamroq, biroq suyuqlik va materiallar xususan shisha va quyuq tosh materiallar
uchun ushbu parametrlar deyarli bir xil. Xususiyatlar jumladan uzunlik va issiqlik
o’tkazish ularning quyma zichligi orqali ta’sirlanadi. Ba’zi qurilish materiallarining
quyma zichligi quyidagilar:
U materialning hajmini darajasini ko’rsatib qattiq modda
bilan
to’ldiriladi.Deyarli barcha qurilish materiallari uchun po 1.0 dan kamroq,
chunki tabiatda mutloq suyuq negiz yo’q sanaladi.
Y=maxsus vazn (kN/m3)
p = material zichligi (kg/m) g = gravity (m/s2)
Maxsus vazn fuqarolik muhandisligida maxsus yuklarning aniq olib kelishi
mumkin bo’lgan og’irligini aniqlash uchun foydalaniladi, hamda
deformatsiyalari
bilan bog'liq doirada qoladi. U shuningdek quyuqlikning xususiyatlari sifatida
dinamik suyuqlik sifatida ham foydalaniladi (Yerdagi suvning maxsus og’irligi
9.80 kN/m3 at 4°C
).
Holatlarning maxsus og’irligi va ba’zan kamroq og’irlik ham munosib
zichlik uchun foydalanilgan. Qurilish materialining qattiq zarralari maxsus og’irligi
(Gs) berilgan og’irlikning qattiq zarralari og’irligining 4 C dagi suv hajmiga
tengligi
massasi va og’irligi mutanosibligi sanaladi.
Aniq yoki mutoloq maxsus og’irlik (Ga) agar ikkala o’tuvchi va o’tmas
joy zarraning aniq hajmini aniqlash uchun qamrab olsa, maxsus og’irlik aniq yoki
absolut og’irlik deb nomlanadi.
Ko'rinmas yoki ommaviy solishtirma og'irlik (Gm) agar ikkalasi ham
o’tuvchi va o’tmas joy zarraning aniq hajmini aniqlash uchun qamrab olsa, maxsus
og’irlik ko’rinma og’irlik deb nomlanadi.U suvning massa zichligiga yaxshi
erishilgan materialning massa og’irligi uchun mutobosibligi bo’ladi.
Teshikcha (n) teshiklar bilan birga baravarlashtirilgan materialning hajm
darajasi sanaladi.U namuna teshiklari hasmi uchun baravarlashtirilgan daraja
sanaladi.
Teshik materialaning boshqa asosiy xususiyatlari bo’lib, jumladan quyma
zichlik, issiqlik o’tkazish, chidamlilik kabilar. syuq materiallar ular kam teshikka
ega bo’lib yuqori mexaik qurilish uchun foydalaniladi, binolar devorlari odatda
materiallar, sezilarli teshikchalarga ega xususiyatlar bilan quriladi.
Quyudagi o’rta bog’liklar kovak mutanosibligi va teshikchalar o’rtasida
mavjud.Kovak mutanosibliig (e) zarralar hamji (Vs) uchun kovak hajmi (Vv)
sifatida belgilandi.
Agar agregatsiya biror turning kontineri ishiga qo’yilsa, kontinerning
barcha bo’shliqlarining to’ldirilmagini ko’rishga imkon beradi.Agregat zarralari
o’rtasidagi bo’sh joy kovaklar deb ataladi. Eng muhimi, kovaklar foizi maxsus
og’irlikka o’xshab ixcham agrega va u o'z ichiga namlik miqdori orqali ta'sir
qiladi. Hamma vaqt kovak aniqliklari yo’qotilgan material hajmida hosil qilinadi.
Kovak o’lchami uchun ommaviy tarzda yollangan uzullarining ikkita
guruhi mavjud, ular bevosita va bilvosita. Eng ko’p foydalaniladigan bevosita usul
suyuqlik hajmini aniqlash, odatda suv kabilarni qabrab olib, u berilgan
materialdagi kovak mixdorini to’ldirishni talab qiladi. Yupqa agregatga oqayotgan
suv tufayli zarralar o’rtasidagi barcha havoni haydash imkonsiz sanaladi, hamda
o’lchangan kovak haqiqiysidan ancha kichikroq bo’ladi. Shuning uchun u aniq
bo’lib o’zgarib yuqoridagi bevosita usul garchi sinov vakunga o’tkazilgan bo’lsada
yaxshi agregat bilan foydalanmasligi kerak. Bilvosita usul bilan agregatning
ma’lum miqdori suyuqlik hajm oqayotgan materialni suv bilan bak ichiga oqizib
erishiladi; materialning ko’rinarli hajmi va suv hajmi o’rtasidagi kovaklar teng
tarzda boshqa joyga ko’chiriladi. Agar aniq natijalar va kovak o’lchovlari uchun
istalgan bo’lsa u agregatning teshiklari va namlik uchun aniq bo’lishi kerak
bo’ladi.
Gidroskop suvni havodan so’rib oluvchi material xususiyat sanaladi. U
havo harorati va tegishli namlik orqali ta’sirlanadi; teshiklar- ularning turlari,
raqamlar va o’lchov va almashtiriluvchi tabiiylik jalb qilinadi.
Suv so’rgich saqlangan suvni so’rib olishga moslashgan materiallar
imkoniyatiga bag’ishlanadi. U og’irlikdagi foiz yoki quruq materialaning hajmi
sifatida ifodalanadi.
Bu yerda
M = to’yingan materiallar massasi M
1
= quruq material massasi
V= Teshiklarni qamrab olgan material hajmi (cm3)
G'ovakli moddaning og'irligi 100 foizdan oshmasligi mumkin. Hajmi, suv
assimilyatsiya, har doim kamida 100 foiz deb hisoblanadi. Qurilish materiallari
xususiyatlari to’yintirilganda kuchli ta’sirga ega bo’ladi. Suv bilan to’yintirilgan
materialaning bosib darajasi quruq holat mo'rtlashishi koefitsienti sifatida tanilgan
va materiallar suv qarshiligi sifatida bayon etiladi. Gilga o’xshash materiallar
uchun shimish nolga teng. Hamda shisha va shunga o’xshash materiallar uchun
ham bir xil hisoblanadi. Kamida 0.8 yumshatish koefitsienti bilan materiallar
doimiy namlik ta'siriga duchor vaziyatlarda tavsiya qilish kerak emas.
Nurash
qarshilik muhim deformatsiyalari va mexanik kuch yo'qolishi holatida uzoq
muddatga muqobil ho'l va quruq sharoitlarda saqlanish qobiliyati sanaladi.
Suv o’tkazuvchanligi material quvvati bo’lib suvga bosib ostida saqlanib
turilishiga imkon beradi. Materiallar shisha, temir va bitum kabilar o'tkazmas
materiallar sanaladi.
Sovuqqa chidamli mexanik kuch sezilarli kamayishi bilan takrorlanadi
muzlatish va eritish bardosh uchun suv-to'yingan materiallar qobiliyatini anglatadi.
Bunday sharoitda suv muzlatish ham foiz 9 gacha hajmda ortadi. Shunday qilib
o’tkazish devorlari muhim qiyinchiliklardan o’tibva hatto barbod bo'lishi ham
mumkin
Issiqlik o'tkazish uchun materiallar qobiliyati bu moddiy, uning tuzilishi,
g'ovakligi, teshiklar xarakteridagi tabiatan ta'sir va issiqlik almashish sodir qilgan
harorat degani bo'ladi. O’tkazuvchi ichidagi havo issiqlik kuchaytiradi, chunki
katta hajmi o’tkazuvchi bilan materiallarda yuqori issiqlik o'tkazuvchanlik mavjud
bo’ladir. Nam materiallarning quritgichga qaraganda yuqori issiqlik
o'tkazuvchanlik mavju hamda bu mulk ularning yashash uylariga ta'sir qiladi,
chunki qizg'in binolar devorlarida ishlatiladigan materiallar uchun asosiy tashvish
bu emas.
Issiqlik Imkoniyatlari o'ziga xos issiqlik bilan tasvirlangan issiqlikni
shimishi ba’zan bu uning xususiyati hisoblanadi. Issiqlik sig'imi masalan, binolar
niisitish va devorlarning isitish issiqlik materiallar barqarorlikni hisoblashda qishda
uzatish aniqligi uchun muammo emas. Yong'in qarshiligi har qanday sezilarli
deformatsiyalari va kuch sezilarli zararli holda yuqori harorat hodisasining
qarshiligi qobiliyati hisoblanadi. Olovga chidamli materiallar yashirincha va olov
chiqishi yoki uzoq vaqt davomida yuqori haroratlar qiyinchilik bilan yoqilishi
mumkin lekin, masalan, yonib yoki olov huzurida faqat yashirincha kiradi.
Yog'och yong'ining kimyoviy element bilan singdiriladi. Yonmaydigan materiallar
harorat ta'siri ostida ham yashirincha qizishi mumkin. Po'lat kabi ba'zi boshqa
materiallar yuqori harorat ta'siri ostida muhim deformatsiyasiga uchrab o’z
shaklini yo’qotadi.
Qiyin eruvchi materialaning imkoniyatiga bag’ishlanib uning yuqori
haroratda erimasdan yoki shaklini yo’qotmasdan turishini uzaytiradi. 1580 C
issiqlik haroratida yuqorida saqlanib turuvchi materiallar qiyin eriydigan deb
ataladi.
Yuqori eruvchan materiallar 1350 -1580 Cda ham ham saqlanib qolinib,
oson eruvchi materiallar 1350 C dan saqlanib qolinadi.
Kimyoviy eruvchanlik materiallari kislota, dengiz suvlari va gazlar
sanaladi. Tabiiy tosh materiallai ohaktosh, marmar, hatto kuchsiz kislotalarning
vayron qiladi. Yog'och kislota va ishqorlarda kam qarshilikka ega, bitum ishqor
ta'siri ostida parchalanadi.
Chidamlilik materialning atmosfera ta’siri va boshqa omillarda saqlanishi
sanaladi
2
.
Dostları ilə paylaş: |