Kitabın adı: Aqrar sahədə mülki müdafiə
ġək. 6. Şimşəklər 2.7. Vulkanların xarakteristikası
Yüklə 2,46 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ġək. 6. Şimşəklər
2.7. Vulkanların xarakteristikası Vulkanlar.Yer kürəsində baş verən təbiət hadisələrindən biri də vulkanlardır. Vulkanlar yer qabığının kanal və çatları 34 üzərində yaranan geoloji bir törəmə olmaqla, xaricə lava, vul- kanik qazlar, daşlar (vulkanik bombalar) püskürdən, yer kürəsi- nin üst qatında yaranan geoloji strukturdur. Bu kanal və çatlar vasitəsilə yüksək hərarətlərlə əridilmiş dağ süxurları (lava), kül, qaynar qazlar, su buxarları və dağ süxurlarının parçaları yer üzünə çıxaraq partlayış zamanı yayılır və ətraf mühitə, in- sanlara, onların yaşayış yerlərinə xeyli ziyan vura bilir. ġək. 7. Vulkan Vulkan yerin daxilində baş verən geoloji dəyişiklik nəticə- sində maqmanın xaric edilməsi ilə müaşiət olunur. Vulkan sözü qədim Roma mifologiyasında od tanrısı Vul- kanın adından götürülmüşdür. Vulkanla məşğul olan elmə vul- 35 kanologiya deyilir. Vulkanlar formasına (şit və ya stratovulkanlar), aktiv (hə- rəkətdə olan, yatan, sönmüş), yerinə görə (yerüstü, sualtı, buz- altı) və s. olaraq təsnifləşdirilir. Yerin 100 km dərinliyində təxminən 1000 və 1300 °C ara- sında temperatur mövcudur. Bu istiliyin təsirindən ərimiş daş qarışığı özülü plastik formaya malik maqmaya çevrilir. Damcı formalı maqma 50 km dərinliyinə yığılır. Təzyiq çoxaldıqca maqma yarıqlarla hərkət edərək litosferaya daxil olur. Bu yolla yerin üzünə çıxmış maqmaya lava deyilir. Vulkan partlayışı zamanı təkcə közərmiş mayelər yox, həm də bərk və qaz halında olan maddələr xaricə çıxır. Əksər hallar- da vulkanlar konus şəklində olur. Vulkanın forması başqa şə- killərdə də ola bilər. Pükürmədən sonra vulkanın aktivliyi ya dayanır, ya da o min illər boyu "mürgüləyir". Bu zaman vulkanın özündə və ət- rafında olan ərazilərdə maqmatik özəyin soyuması ilə müşaiət olunan aktivlik saxlanılır. Belə adlanan, postvulkanik dövr baş verir. Buraya fumarol, term, qeyzerləri misal göstərmək olar. Vulkanik aparatın əsas hissələri aşağıdakı şəkildə aydın şə- kildə təsvir edilmişdir. Müasir vulkanlar yer süxurlarının iri sınıqları və tektonik oynaq sahələr boyunca yerləşir. Vulkanların insanlar üçün təh- lükə mənbəyi maqma (lava) axınları, vulkandan püskürən daş və kül, palçıq axınları və güclü sellərdir. Mantiyanın yuxarı hissəsindəki ərimiş maddələr – maqma yüksək təzyiq altında daxili proseslər nəticəsində Yer qabığın- da əmələ gəlmiş çatlarla yuxarıya doğru hərəkət edir. Maqma- nın bir hissəsi Yer səthinə çatmamış soyuyub Yer qabığının müxtəlif hissələrində qalır, digər hissəsi isə yüksək təzyiq altın- da səthə çıxaraq sel kimi axır. Səthə çıxmış maqma – lava adla- nır. Lava soyuduqda müxtəlif hündürlüklü təpələr əmələ gətirir ki, buna vulkan deyilir. Vulkan lavası sıyıq olduqda qalxanvari relyef forması (Havay tipli vulkanlar) yaradır. Lava qatı olduq- 36 da əsl konus yaradır (Stratovulkan). ġək. 8. Stratovo vulkanın en kəsiyi: 1. Böyük maqma kamerası. 2. Yerin üst qatı. 3. Kanal. 4. Bünövrə. 5. Yataq. 6. Budaq yol. 7. Vulkandan yaranan kül qatı. 8. Yan tərəf. 9. Vulkan zamanı yaran lava qatı. 10. Boğaz. 11. Püskürdücü qıf. 12. Lava axını. 13. Ağızlıq. 14. Krater. 15. Soyuq kül ġək. 9. Vulkanın əsas xüsusiyyətləri 37 Maqmanın Yer səthinə çıxdığı kanala vulkan boğazı deyi- lir. Vulkan püskürməsi zamanı əmələ gəlmiş təpənin zirvəsin- dəki çökəkliyə krater deyilir. Kraterdən yer səthinə çoxlu miq- darda qaz, su buxarı, vulkanik toz, kül və lava cıxır. Diametri 1,5 km-dən böyük olan krater kaldera adlanır. Eroziya və de- nudasiya prosesləri vulkan dağını aşındırır, lakin vulkan boğa- zında qalıb, soyuyaraq bərkimiş lava-nekk adlanan qayalı rel- yef əmələ gətirir. Boğaz və krater vulkanın elementləridir. Vulkanlar- fəaliyyətdə olan və sönmüş vulkanlara bölünür. Püskürməsi bəşəriyyətin yaddaşında qalan vulkanlar fəaliyyət- də olan vulkan adlanır. Dünyada 817 fəaliyyətdə olan vulkan mövcuddur ki, onların 620-si yaxın keçmişdə püskürüb. Bu vulkanların 75%-i Sakit okeanın «odlu həlqəsində» (məs., Klyucevskaya Sopka, Fudziyama və s.) və Indoneziya adaların- dadır. Bundan başqa Cənubi Avropa və And dağlarında da çox- lu fəaliyyətdə olan vulkan mövcuddur. Fəaliyyətdə olan vul- kanlardan- Vezuvi, Etna, Stromboli (Italiya), Hekla (Islandiya), Kamerun (Afrika), Fudziyama, Azo (Yaponiya), Klyuçevskaya Sopka (Rusiya), Orisaba, Taxamulko, Popokatepeti (Şimali Amerika) - Şimal yarımkürəsində; Kilimancaro (Afrika), Koto- paxi, San-Pedro, Ruis, Lyulyalako (C. Amerikada), Erebus (Antarktida), Krakatau (Indoneziya)- Cənub yarımkürəsində yerləşir. Dünyada fəaliyyətdə olan ən yüksək vulkan Cənubi Ameri- kadakı Lyulyalako (6723 v) dağıdır. Yer kürəsində fəaliyyətdə olan vulkanlara nisbətən sönmüş vulkanlar daha çoxdur. Onların püskürməsi haqqında heç bir tarixi məlumat yoxdur. Qafqazın ən hündür zirvələri Elbrus, Kazbek, Azərbaycandakı- Böyük Işıqlı, Qızılboğaz, Savalan sönmüş vukanlardır. Zəlzələ və vulkanlar əsasən geosinklinal (dağlıq) ərazilər- də - litosfer tavalarının sərhədində geniş yayılıb. Qədim plat- forma sahələrində (düzənliklərdə) zəlzələ və vulkanlara rast gəlinmir. Vulkanların bir növü olan palçıq vulkanları püskür- 38 dükləri lavanın temperaturunun az olması ilə fərqlənir. Lavanın tərkibində su çox olduğuna görə sıyıq palçığa oxşar gilli kütlə kimi axır və içərisindən qaz qabarcıqları çıxır. Bu vulkanlara ən çox neftli-qazlı sahələrdə rast gəlinir və onlardan müalicə məqsədi ilə istifadə edilir. Vulkan borusunun ətrafında topla- nan kəsəkli palçıq-brekçi adlanır. Azərbaycan palçıq vulkanla- rının ən çox yayıldığı ərazilərdəndir (xüsusilə Abşeron və Qo- bustanda). Cədvəl 2 Vulkanların xarakteristikası FƏALİYYƏTDƏ ОLAN VULKANLAR Avrasiya Afrika Şimali Amerika Cənubi Amerika Оkeani- ya Antark- tida Avrоpa Asiya Hekla, Vezuvi, Etna Klyuçevskaya sоpka, Krоnоs sоpkası, Fud- ziyama, Azо, Apо, Kraka- tau Kiliman- carо, Kamerun Müqəddəs Yelena, Şasta, Kоlima, Оrisaba, Taхumul- kо, Pоpоkate- petl Lyulyalyakо, Ruis, Kоtоpaхi, San-Pedrо Klauea, Mauna- Kea, Mauna- Lоa, Rua- peхu Erebus SÖNMÜŞ VULKANLAR Avrasiya Afrika Cənubi Amerika Avrоpa Asiya Eyfel Kazbek, Elbrus, Savalan, Səhənd, Aхar-Baхar, Gəlinqaya, Böyük İşıqlı, Qızılbоğaz Keniya Çimbоrasо Vukan və zəlzələlərin yayıldığı bəzi ərazilərdə yeraltı sular adətən yüksək temperatura malik olur. Bu sularda çoxlu duz və qaz olduğu üçün onlar mineral sular adlanır. Suların isti olma- sına səbəb Yer səthinə yaxın olan qaynar maqmanın təsiridir. Isti sular yerin daxilindəki çatlarla səthə çıxır, bulaq şəklində çay və dənizlərə tökülür. İndi isə qeyd olunan vulkanlar haqqında daha ətraflı məlu- |