Kitabın adı: Aqrar sahədə mülki müdafiə

2.6.  Atmosferdə  havaaxınları  nəticəsində  yaranan 
fövqaladə hallar 
 
Atmosferdə  müxtəlif  hava  axınları  nəticəsində  yaranan 
təhlükələrdən  ən  başlıcası  güclü  küləklər  və  intensiv  yağıntı-
lardır. Küləyin dağıdıcı təsiri onun sürətindən asılı olur və şərti 
olaraq ballarla belə ifadə edilir: 1 baldan kiçik (18-32 m/san) - 
zəif  dağıntılar  törədə  bilər;  1bal  (33-49  m/san)  –  mülayim;  2 
bal  (50-69 m/san)  - xeyli  dağıdıcı;  3 bal  (70-92  m/san)-  güclü 
dağıdıcı; 4 bal (98-116 m/san) - dəhşətli dağıdıcı. Küləyin sürə-
tini daha ətraflı qiymətləndirmək üçün külək sürətinin şkalasın-
dan  istifadə  edilir.  Qasırğa  vaxtı  küləyin  ölçülmüş  ən  yüksək 
sürəti  80  m/san  (280  km/s),  dağıntıların  kəmiyyətinə  görə  he-

---

 
30 
sablanmış sürəti isə 110 m/san-dən artıqdır (400 km/s). Burul-
ğan zamanı isə küləyin ölçülmüş sürəti 115 m/san (420 km/s), 
dağıntılarına  görə hesablanmış sürəti isə 300 m/san-dən  (1000 
km/s-dan)  artıqdır.  Küləyin  belə  yüksək  sürətə  çatması  üçün 
xüsusi yerli şərait olmalıdır, məsələn, qasırğa düzənliklər üzə-
rində yaranır. 
Qasırğanın dağıdıcı təsiri küləyin sürəti ilə, eləcə də tufan 
və leysan yağışları sayəsində törəyən daşqınlarla müəyyən edi-
lir.  Birdən-birə  şiddətlənən  qasırğa  nəticəsində  on  minlərlə 
hektar sahələrdə əkinlər məhv olar, onlarla ev və təsərrüfat tiki-
liləri dağılar, bir dəfəlik ziyan bir neçə yüz min manata çata bi-
lər. 
Göy gurultusu. Qış aylarında qar yağarkən şimşək, ildırım 
və göy gurultusu olur. İldırım və göy gurultusu ən çox yaz ay-
larında, hava ilıq və nəmli ikən yüksələn havanın təsiriylə olur. 
Qış aylarında havanın alçaq və yüksək qismləri arasında istilik 
fərqi az, alçaq səviyyələrdə isə nəm də çox olduğundan şimşək, 
ildırım və nəticədə göy gurultusu hadisəsi daha az görülür. 
Şimşək və  ya ildırım ətrafdakı havanı saniyənin  milyonda 
biri qədər bir müddətdə 30.000 dərəcəyə qədər istilədir. İstilə-
nən bu hava birdən genişləyir. Normal atmosfer təzyiqinin 100 
misli qədərində bir təzyiqlə, səs sürətindən çox sürətli səs dal-
ğaları  yayır. Bu, eynilə səs sürətini keçən təyyarələrdə olduğu 
kimi qulağımıza partlama səsi  olaraq çatır. Buna göy  gurulda-
ması deyirik. Şimşək də, ildırım da tək bir hadisə deyil, bir ar-
dıcıl hadisənin birləşməsidir. İldırımın ilk çaxmasından sonrakı 
yuxarı  doğru  olan  daiərvi  çaxışında,  elektrik  cərəyanı  daha 
güclü  olduğundan  qulağımıza  gələn  ikinci  səs  birincisindən 
güclüdür. İldırım və ya şimşəyin görülməsi ilə göy guruldama-
sının eşidilməsi arasında keçən müddət saniyə olaraq ölçülür və 
üçə  bölünsə  uzaqlıq  kilometr  olaraq  tapıla  bilər.  Çünki  göy 
gurultusunun səsi bizə səs sürəti ilə  çatarkən, şimşək və ildırı-
mın  görünüşü  gözümüzə  işıq  sürətiylə  çatır.  Göy  guruldaması 
normal şərtlərdə 24 kilometrdən daha çox məsafələrdən eşidilmir. 

---

 
31