Klassik iqtisodchilar, Rikardo, Maltus Xyum

Tomas Maltus

Yana bir buyuk iqtisodchilardan biri bu yuqorida aytib o’tganimizdek, Tomas Maltus(1766-1834). Maltus pul nazariyasiga va "ortiqcha ishlab chiqarish" nazariyasiga katta hissa kushgan. "Nufus qonuni toʻgʻrisida tajribalar" asari (1798) unga katta mashhurlik keltirdi. Maltus bu asarida koʻpgina iqtisodchilar orasida qabul qilingan aholi soni va uning oʻsishi boylikdir, degan fikrga zid holda aholi oziq-ovqatning cheklangan taklifiga duch kelguniga qadar oʻsaveradi, aholi geometrik, oziq-ovqat mahsulotlari taklifi arifmetik progressiya boʻyicha oʻsadi, deb qaraydi.

Aholi oʻsishini ijobiy (yaʼni oʻlimni koʻpaytirish orqali) — urushlar, epidemiyalar va boshqa yoki salbiy (tugʻilishni cheklash orqali) — ahloqiy cheklashlar, kech nikohga kirish va boshqa yoʻllar orqali nazorat qilish mumkin. Maltus oʻz fikrlarini "tuproq unumdorligining pasayib borishi qonuni" bilan asoslashga urinadi. Maltus ning ish haqi nazariyasi tirikchilik minimumga teng boʻlgan doimiy ish haqini nazarda tutadi. Lekin rivojlangan mamlakatlarda aholi ham, ish haqi ham, Maltus ning bashoratlariga zid holda, texnika ravnaqi tufayli oʻsib, daromadlarning oʻsishi darajasiga qarab tugʻilish pasayib bormoqda. Maltus javob berishga harakat qilgan muammolar hozirgi zamonda ham past rivojlangan mamlakatlarda dolzarb hisoblanadi. Bu mamlakatlarda tugʻilish koeffitsiyenti yuqori boʻlgan sharoitda tibbiyotni "import qilish" bilan rivojlangan mamlakatlardagi kabi past oʻlim koeffitsiyenti taʼminlanmoqda va, ayni paytda, bu mamlakatlarda qashshoqlik muammosi mavjud. Shuningdek, ayrim ekologlar jahon miqyosida aholining va sanoat ishlab chiqarishining oʻsishi resurslar taqchilligiga olib keladi, deb qaraydi.

Tomas Maltusning aholi sonining ikki barobar ko'payishi misolida Amerika Qo'shma Shtatlarining so'nggi 25 yillik tarixiga asoslangan edi. Maltus AQSh kabi serhosil tuproqli yosh mamlakatning atrofida eng yuqori tug'ilish darajasiga ega bo'lishini his qildi. U bir vaqtning o'zida bir akralik qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining arifmetik o'sishini baholadi, u ortiqcha baho bergan, ammo qishloq xo'jaligini rivojlantirish uchun shubhaning foydasini berdi. Tomas Maltusning so'zlariga ko'ra, profilaktika tekshiruvlari tug'ilishga ta'sir qiladigan va keyingi bosqichga (axloqiy cheklanish), nikohdan o'tishga, tug'ilishni nazorat qilish va gomoseksualizmga qarshi turishni o'z ichiga olganlardir. Malthus, diniy chap (u Angliya cherkovida ruhoniy sifatida ishlagan), tug'ilishni nazorat qilish va gomoseksualizmni yomonlik va nomunosib (ammo amalda qo'llash) deb hisobladi. Tomas Maltusga ko'ra, o'lim darajasini oshiradigan ijobiy tekshiruvlar. Ular orasida kasallik, urush, falokat va nihoyat boshqa tekshiruvlar aholini, ochlikni kamaytirmasa ham bo'ladi.