Kokanduni uz
Yüklə 15,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
www.
kokanduni.uz tushunish. Ulardan foydalanish, ular ustida mulohaza yuritish hamda ularga munosabat bildirish qobilyati demakdir. “Ona tili darslarida eshitib tushunishga alohida etibor qaratish shartmi?” degan fikir ko‘plab o‘qituvchilarni o‘ylantirishi mumkin, chunki inson o‘z ona tilisida eshitib tushunishga malakasi avtomatik ravishda shakllanadi deb qaraladi. Biroq hammamiz yaxshi bilamizki, bir ma’lumotni hamma bir xil eshitsa -da, har kim har xil tushunadi. Mazkur holatlar eshitish jarayoni passiv -shunchaki signalni qabul qilish emas, balki nutqiy signalni qabul qilib, uni qayta ishlab, ya’ni gapning strukturasini to‘g‘ri razbor qilish – gap bo‘laklarining vazifasini to‘g‘ri anglash va ular birgalikda bildirayotgan ma’noni tushunish demakdir. Eshitib tushunish malakasini shakillantirish uchun mazkur jarayonning tafsilotlarini bilish muhimdir. Bu o‘rinda bizga psixolingvistik tadqiqotlar yordam beradi. I.Azimovaning “O‘zbek tilidagi gazeta matnlari mazmuniy persepseyasining psixolingvistik tadqiqi” nomli monografiyasi matnni eshitib tushunish bo‘yicha tajriba bayoni berilgan. Tajribada “O‘z MUning O‘zbek filologiyasi fakultetining 1 - kursida o‘qiyotgan 60 ta talaba ishtrok etgan. Ularga matn to‘rt marta o‘qib eshitirilgan. 60 ta talabadan 4 tasi matnni to‘liq tushungan. 26 tasi matnni yaxshi tushungan, biroq ayrim ma’lumotlar tinglovchining e’tiboridan chetda qolgan. 17ta ishtrokchi matnda qo‘llangan so‘zlarning kontekstual ma’nosini tush ungani holda, ayrim gaplarni to‘liq tushunmagan. 13 ta ishtrokchi matndagi so‘zlarni tushungan, biroq aksariyat gaplarni tushunmagan. Mazkur holat ona tilini o‘rganish jarayonida ham eshitib tushunish malakasiga alohida etibor qaratish kerakligini bildiradi. Haqiqatdan ham yuqoridagi olimning fikrlariga qo‘shilamiz, chunki biz tadqiq etgan ishda ham audiomatn bir marta qo‘yib berilgandagi o‘quvchilarning matnni tushunish darajasi quvonarli emas. Filologiya fanlari bo‘yicha falshafa doktori I. Azimova shunday deydi: “Tushunish jarayoni o‘rgatilganda shu narsa ma’lum bo‘lganki, eshituvchining emotsionalligi va stereotiplari sabab eshituvchi berilgan matnni to‘liq eshitmasligi mumkin. Bu ham eshitib tushunishga xalal beradigan holat bo‘lgani uchun o‘rta maktabdagi mashg‘ulotlar alohida e’tibor talab qiladi. Bola tushunishda yo‘l qo‘ygan xatolari muntazam ravishda ko‘rsatilsa va xatoning asosi tushuntirib borilsa, bola tushunish jarayonini ongli ravishda boshqarishga o‘rganadi”. Eshitib tushunish malakasini shakllantirish uchun, avvalo, eshitib tushunish jarayoni qanday kechishi xususida ma’lumotga ega bo‘lish zarur. Eshitib tushunishni “yuqoridan pastga” va “pastdan yuqoriga” yo‘nalishida kechuvchi jarayon sifatida talqin qilish mumkin. “Yuqoridan pastga” yo‘nali shida nutqiy signalning katta birliklaridan kichik birliklariga qarab qayta ishlanishi nazarda tutiladi, ya’ni umumiy nutq oqimining ohangi, undan gaplarni ajratish, gaplarni ichidan sintagmalarni, sintagma ichidan so‘z birikmalarini, ulardan so‘zlarni ajr atish kabi masalalar hal qilinadi. “Pastdan yuqoriga” yo‘nalishida fonemalardan bo‘g‘inlarga, bo‘g‘inlardan so‘zlarga, so‘zlardan birikmalarga, birikmalardan sintagmalarga, sintagmalardan gaplarga, gapdan yaxlit nutqqa qarab mazmun tushunib boriladi. Mazkur ikki yondashuvning unisi yoki bunisi kechadi, deb qat’iy aytib bo‘lmaydi. Nutqni anglash jarayonida zaruratga ko‘ra ikkala yondashuv ham qo‘llanadi. Inson ongining nutqiy signalini qayta ishlashdagi ushbu ikki yo‘nalishi tabiatidan kelib chiqqan holda vazifa va topshiriqlarni belgilash mumkin. Masalan, “Yuqoridan pastga” yo‘nalishi uchun eshittirilgan nutq yuzasidan nutqning maqsadi va xarakterini aniqlash, nutq til uslublarining qaysinisiga xosligini belgilash, nutqning umumiy mazmuni haqida xulosa chiqarish kabi topshiriqlar berish mumkin. “Pastdan yuqoriga” yo‘nalishi uchun nutqda qo‘llangan so‘z va so‘z birikmalarini qayd etish, qandaydir xarakterli so‘zlarni (masalan, raqamlar yoki sifat turkumiga oid so‘zlar yoki notanish so‘zlar) eslab qolish uch un yozib olish kabi topshiriqlar berilishi mumkin. Mazkur topshiriqlar ikkala yo‘nalishda ham diqqatni kerakli ob’ektga qaratish ko‘nikmasini shakllantiradi. |