Kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali telekomunikatsiya texnologiyalari va kasbiy ta

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA
KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI QARSHI FILIALI
“TELEKOMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI VA KASBIY TA`LIM ” FAKULTETI
2-BOSQICH TT-11_22S-GURUH TALABASINING “ELEKTRONIKA VA SXEMALAR 1”
FANIDAN TAYYORLAGAN
2-MUSTAQIL ISHI
Bajardi: Hayitov. A
Qabul qildi: Rustamova. M
Mavzu: Elektr zanjirlarni hisoblash usullari.
Elektr zanjirlarga sinusoidal signal ta’siridagi
xususiyatlarini hisoblash.
Reja:

• Kirish
• Elektr zanjirlarni hisoblash formulalarini tadbiq etish
• Elektr zanjirlarga sinusoidal signal taʼsiri
• Elektr zanjirlarga sinusoidal signal ta’siridagi xususiyatlarini hisoblash.
• Xulosa

Elektr zanjirlarini hisoblashdagi asosiy vazifa tokning zanjir tarmotslarida shunday Taqsimlanganligini anitqlashdir. Bu vazifa elektr zanjiri uchun asosiy bulgan Om va Kirxgof
Qonunlaridan foydalanib hal etiladi. Murakkab elektr zanjirlarining ishlashini tahlil silish
Va hisoblash uchun Kirxgofning ikkala sonuniga asoslangan bir nechta usullar ishlab kiritilgan.
Ammo konkret sharoitda berilgan elektr zankiri sxemasidagi elementlarning joyla- siljishga
(konfiguratsiyasi) ko’ra va masalada so’yilgan sharoit- larga binoan uni saysi usul
bilan yechish
Samarali bo’lsa, o’sha usuldan foydalanish tavsiya etiladi. Quyida elektr zanjirlarini
Hisoblashning amalda keng tartsalgan usullari bilan tanishib chitsamiz. Oerilgan
elektr zanjiri sxemasini mustatsil kongur- larga ajratish.

• Sxemada avvaldan

Berilgan EYUK. Kuchlanish va toklarning hamda avvaldan noma’lum bo’lgan toklarning ixtiyoriy
Shartli muskat yo’nalishini ko’rsatish (tanlash).

• Sxemadagi har bir berk kongurni aylanib

Chitsishning ixtiyoriy yo’nalishini ko’rsatish (tanlangan yo’nalish bo’yicha tuzilgan tenglamalar
O’zaro boglits bo’lmasin).
5 Kirxgofning birinchi sonuni bo’yicha p — 1 (p — sxemadagi tugunlar
Soni) hol uchun toklar tenglamasini tuzish, aks holda oxirgi tugun uchun tuzilgan tenglama
Avvalgilari- ga bog’lits bo’lib soladi. www.ziyouz.com kutubxonasi
3. Kirxgofning ikkinchi qonuniga ko’ra (o’zaro bog’liq bulmagan) K — (p — 1) yetishmovchi
Tenglamalarni tuzish [ K — noma’lum toklar soni).
7 Kirxgof qonunlari bo’yicha tuzilgan tenglamalar soni sxemadagi tarmoklar soniga teng bo’lishi
Kerak. Misol tariqasida rasmda kursatilgan elektr zanjirdagi toklarni aniqlaylik (EYUK
Va qarshiliklar ma’lum, deb faraz qilamiz). Berilgan boshlang’ich sxemani , a Soddalashtir- gandan so’ng b dagi sxema hosil bo’ladi.

Sxemada avvaldan ma’lum bo’lgan EYUK yo’nalishini va aniq- lanishi lozim bulgan toklarning
Ixtiyoriy musbat yo’nalishi- ni ko’rsatib, Kirxgof qonunlariga ko’ra tenglamalar sistemasini
Tuzamiz. Tarmoqlar soni uchta bo’lgani uchun tenglamalar soni ham uchta bulishi kerak.
Tenglamalar sistemasini yechish natijasida ayrim toklar musbat yoki manfiy ishoraga ega bo’lib
Qolishi mumkin. Musbat ishoralar toklarning haqiqiy yo’nalishlari to’g’ri bel- gilanganligini,
Manfiylari esa toklarning yo’nalishi teskari belgilanganligidan darak beradi.
3. Bu usul murakkab elektr zanjirlarini hisoblashda amalda keng qo’llaniladigan usullardan biri
Bo’lib, Kirxgofning ikkinchi konuniga binoan tuzilgan tenglamalar bo’yicha tahlil kilinadi.
Kontur toklari usuli tugun nuqtalari ko’p bo’lgan murakkab elektr zanjirlarni hisobl ashda
Samarali bo’lib, u yordamida tenglamalar sistemasi tuzilganda, Kirxgofning birinchi qonuni
Bo’yicha tuziladigan tenglamalardan farqli o’laroq, umumiy yechiladigan tenglamalarning soni
Avvalgi usulga Karaganda bittaga kamayadi.
Mazkur usul yordamida murakkab elektr zanjirining sxemasi rasmda hisoblanganda uni avval mustaqil (1; 2;3) kontur- larga ajratib, har bir kontur- da ixtiyoriy yo’nalishga ega bulgan kontur toklari /,, /p va /I1 oqib o’tayapti, deb faraz
kilinadi. Kontur toklarining yo’nali- shini, iloji boricha, EYUK lar yo’nalishiga mos qilib olgan ma’qul. Agar kontur toklarining qiymatlari aniqlansa, ular orkali barchya tarmoklarlagi toklarning haqiqiy kiymatlarnni aniqlash mumkin
Kontur toklari absolyut kiy- mat jihatdan mustaqil tarmoqlardagi toklarga teng bo’lishi kerak Agar mustaqil tarmoq- dagi tokning yo’nalishi (ixtiyoriy olingan)
kontur tokining yo’nalishi bilan mos bo’lsa, mustaqil tarmoqdagi tok ishoraga, mos bo’lmasa manfiy ishoraga ega bo’ladi. Sxemada nechta mustaqil kontur bo’lsa, o’shancha tenglam* tuzish kerak SH unaay qilib, ko’rilayotgan sxema uchun
Kirxgofning ikkinchi qonuniga asosan kuyidagi tenglamalar sistemasini tuzamiz
4. agar zanjirdagi berilgan EYUK (tok) manbalari va qarshi- liklari bo’yicha zanjirning tarmoqlaridagi toklar va barcha tugunlari orasidagi kuchlanishlar pasayishini aniqlash mumkin bo’lsa, bunday zanjirni tahlil qilish mumkin, deb hi- soblanadi. Agar ixtiyoriy murakkab elektr zanjirdagi ( t + 1)tugun- lardan bittasini ajratib olib, uning potentsiali nolga tenglashtirilsa (qolgan barcha tugunlarning potentsiali ana shu tugunga nisbatan aniqlanadi: Unda q va S tug’unlari orasiga joylashgan q — 5 tarmoq- ning qismalaridagi potentsiallar ayirmasi s-q — buladi. F1,f2,f3 . . . fttugunlarning potentsiallari ma’lum bulsa. Ular orasidagi ayirma har doim shu tarzda aniklanadi. So’ngra Kirxgofning birinchi qonuniga binoan zanjirning t ta muvozanat tenglamasi tuziladi. Tenglamadagi tegishli tarmoklarning toklarini shu tarmoq
o’tkazuvchanligi- ning uning elementilagi kuchlanishning pasayishiga ko’paytma- si tarzida ifodalaymiz
A, b va v tugunlarning potentsiallarini tegishlicha Agar bu EYUK manbai bo’lsa, u holda /A ga barcha EYUK larning mazkur EYUK lar ulangan tarmoqlar o’tk`zuvchanlik- lariga ko’paytmasining algebraik yig’indisi kiradi. Eq Gq xosil qilgan tok tugunga sarab yo’nalsa, mazkur ko’paytmaning ishorasi musbat va aksincha yo’nalsa, manfiy buladi. Toklar manbai mavjud bo’lganda l h yig’indining qiymati tarmoqning o’tkazuvchanligiga bog’liq bo’lmaydi (agar A-t^gunga nisbatan yo’nalishini hisobga olganda EYUK ham, tok manbai ham S tugunga tegishli bo’lmasa, unda Ig = 0 bo’ladi).
Om qonuni hamda undan kelib chiqqan Kirxgofning qonunlari o’zgarmas tok uchun aniqlangan edi. Lekin ular o’zgarish tezligi juda kichik bo’lgan
o’zgaruvchan tok va kuchlanishning oniy qiymati uchun to’g’riligicha qoladi. Elektromagnit g’alayonlar zanjir bo’ylab yorug’lik tezligi 𝑐 ga teng tezlik bilan tarqaladi.
11.1-rasm. Zanjirga ulangan R qarshilik va o’zgaruvchan tok hamda kuchlanish vektorlari.
Agar g’alayonlanishni zanjirning eng uzoq nuqtasiga uzatish uchun za’rur bo’lgan 𝑟 = 𝑙/𝑐 vaqt ichida tok kuchi juda kam o’zgarsa, u holda tok kuchining oniy qiymati zanjirning butun kesimi bo’ylab amalda bir xil bo’ladi. Bunday shartlarga bo’ysinadigan toklar kvazistatsionar toklar deb ataladi. Davriy o’zgaradigan toklar uchun kvazistatsionarlik sharti quyidagicha yoziladi:
𝑙
𝑟 = 𝑐 ≪ 𝑇,
bu yerda 𝑇 −o’zgarish davri.
Kvazistatsionar toklarning oniy qiymatlari Om qonuniga bo’ysinadi. Binobarin, bu toklar uchun Kirxgof qonunlari ham o’rinlidir. Induktivlik va sig’imga ega bo’lmagan R qarshilikning (bunday qarshilik odatda aktiv qarshilik deb ataladi) ikki uchiga
𝑈 = 𝑈𝑚 𝑐𝑜𝑠𝜔𝑡 (11.1)
qonun bo’yicha o’zgaruvchi kuchlanish berilgan bo’lsin, bunda 𝑈𝑚 kuchlanishning
amplitudaviy qiymati (11.1-rasm). Kvazistatsionarlik sharti bajarilganda qarshilikdan o’tayotgan tok Om qonuni bo’yicha topiladi:
𝑅 𝑅
𝑈 𝑈𝑚
𝐼 = = 𝑐𝑜𝑠𝜔𝑡 (11.2)
Shunday qilib, tok kuchi va kuchlanishning amplitudaviy qiymatlari orasida quyidagi munosabat mavjud:
𝑚
𝑈𝑚
𝐼 =
𝑅
Agar o’zgaruvchan tok va kuchlanishni vektorlar yordamida tasvirlasak, ular orasidagi munosabat yanada yaqqolroq ko’rinadi. Tok yoki kuchlanish vektor- larining yig’indisi ushbu zanjirning vektor diagrammasini tashkil qiladi.