223
tahlil qilish imkoniyatini yaratadi.
Falsafa olamdagi narsa va hodisalarning eng umumiy aloqadorlik va taraqqiyot
qonunlari haqidagi fan bo‘libgina
qolmasdan, balki tafakkurlash, fikr yuritish,
dunyoni bilish haqidagi ham fandir.
Shunday ekan, har bir inson o‘z amaliy
faoliyati va ilmiy bilish jarayonida falsafa fanining mazmun-mohiyati, uning rang-
barangligi, ko‘p qirrali tomon va xususiyatlarini hisobga olib ularga ongli ravishda
amal qilishlari lozim.
5 . 3 . Kategoriya tushunchasi va uning turlari
Ma’lumki, narsa va hodisalarning umumiy bog‘lanishi va rivojlanishi o‘ziga
xos «buyumlar mantiqini», ob’ektiv dialektikani tashkil qiladi. Bu ob’ektiv
dialektika
inson tafakkur mantiqini, ya’ni sub’ektiv dialektikada ma’lum bir ilmiy
tushunchalar, kategoriyalar ko‘rinishida aks ettiradi.
«Kategoriya», yunoncha so‘z bo‘lib, uning lug‘aviy ma’nosi «guvoh»,
«ta’rif», «ifodalovchi» demakdir. Falsafiy kategoriyalar — ob’ektiv mavjudlikdagi
narsa
va
hodisalarning
umumiy,
muhim
tomonlarini,
xususiyatlari
va
munosabatlarini aks ettiruvchi tushunchadir.
Falsafa tarixida kategoriyalar masalasi Arastu tomonidan
batafsilroq ishlab
chiqilgan. U o‘zining «Metafizika», «Kategoriyalar» nomli asarlarida mohiyat va
hodisa, miqdor va sifat,
sababiyat, zaruriyat va tasodif, butun va bo‘lak kabi
tushunchalarnint mohiyati va falsafiy ahamiyatini tavsiflab bergan.
O‘rta Osiyo mutafakkirlarining,
jumladan, Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn
Sino, Ulug‘bek asarlarida ham mazkur kategoriyalar ko‘p ishlatilib kelingan.
«Falsafa mavjudotni — ya’ni barcha mavjud narsalarni,
uning kelib chiqishi,
tartibi, o‘zaro munosabati, biridan ikkinchisiga o‘tishini har tomonlama tekshirish
uchun zaruriyat, voqelik, sababiyat tamoyillarini asos qilib oladi», — deb yozadi Ibn
Sino.
Har bir fan o‘zining
kategoriya, ya’ni tushunchalar tizimiga ega bo‘lib, u
