Kompozitsion materiallarning zamonaviy texnologiyalari

1.2-jadval

Ishlatiladigan ashyolarning kimyoviy tarkibi

Ashyo nomi	SiO2	Al2O3	Fe2O3 + FeO	CaO	MgO	R2O	k.m.k.	Nam- lik	SO3	TiO2	Mn O	Σ
Bekobod porfi-riti	62,9	15,52	1,47+ 3,04	2,54	2,09	6,9	4,48	0,19	0,10	0,53	0,08	99,7
^Na2^SiF6	27,9	0,10	0,12	0,30	0,30	31,03	-	0,12	0,10	0,01	0,01	60,2
Vollas- tonit	50,5	3,33	0,64	40,5	1,00	0,84	2,52	-	0,10	0,08	0,09	99,5

Eslatma: k.m.k.- kuydirilganda massaning kamayishi.

Xususiyatlari talabga javob beradigan sementni olish uchun suyuq shisha modulining qiymati muhim omil bo‘lib hisoblanadi (1.3-jadval). Ko‘pchilik soha mutaxassislari suyuq shishani uning kompozitsiyalari va undan tayyorlanadigan buyumlarni havoda qotuvchi sementlar qatoriga kiritishadi. Shuning uchun, bu materiallar havoda, nam-havoda, suv va agressiv spirt ishlab chiqarish muhitida sinovdan o‘tkazildi. Bu sinovlarda kislotaga chidamli sementlar shu muhitlarning fizikaviy-mexanikaviy xossalarga ta’sirini hisobga olgan holda tayyorlanadi. Sement namunalari dastlab bir kun havoda qotirilgandan keyin turli muhitlarda qotishi uchun saqlanadi (1.4-jadval).

1.3-jadval

Kislotaga chidamli sementning tarkibi

№	Ashyo	Miqdori, %
1	Na2SiF6	18
	Porfirit	82
	Suyuq shisha	35
2	Na2SiF6	18
	Porfirit	70
	Suyuq shisha	35-40
	Vollastonit	12

Suvda va spirt ishlab chiqarish sanoatining agressiv muhitida kislotaga chidamli sement qotayotganida natriy silikati va eruvchan mahsulotlarning eritmaga singishi kuzatiladi, bu esa o‘z navbatida sement mustahkamligi ko‘rsatkichlariga ta’sir ko‘rsatadi.

1.4-jadval

Kislotaga chidamli kompozitsiyalarning mexanikaviy va kislotaga chidamlilik xossalari

Qotish vaqti, kunlar	Siqilishga bo‘lgan mustahkamligi, R (MPa), va chidamlilik koefitsienti (CHK)
	havoda	nam havoda	suvda		spirt eritmasida
	R	R	R	CHK	R	CHK
28	23	27	12,8	0,5	13	1,01
360	20	29	11,2	0,5	12,8	1,3
540	20	32	12,0	0,5	13	1,3
28	20	25	17	0,8	17	0,9
360	24	30	13	0,5	16	1,2
540	25	34	12	0,4	16,5	1,3

Suyuq shisha kompozitsiyalarining asosiy kamchiliklaridan biri uning nisbatan zich bo‘lmaganligidadir. Agarda sement g‘ovakligini pasaytirishga erishilsa, u

holda kimyoviy qurilmalarning kislotaga chidamli qoplamasi uzoq muddatga chidamli bo‘lib qolar edi. Sementlarning g‘ovakligini kamaytirish uchun ularning tarkibiga tolasimon tuzilishga ega bo‘lgan tabiiy vallastonit kiritilgan.
Mayin tuyilgan vollastonit agressiv muhit ta’sirida parchalanganda silikatli yangi tuzilmalar paydo bo‘ladi va qo‘shimcha miqdorda koloidli holatdagi kremniy kislotasining loyini hosil qiladi. Bu eritma o‘z navbatida sement toshidagi yangi tuzilmalar bilan birga g‘ovaklarni va naychasimon teshiklarni berkitib qo‘yadi, natijada zichlik ortadi va agressiv muhitlar (bug‘, suyuqlik) sement qotishmasi ichiga singmaydi.
Turli muhitlarda qotgan namunalarning g‘ovakligini aniqlash uchun ular 2 soat davomida suvda va kerosinda qaynatiladi. Olingan va yaratilgan kompozitlarning g‘ovaklik darajasi tegishli standartlarga va ularning talablariga mos kelishini ko‘rsatadi va bu ko‘rsatgichlar 1.5-jadvalda qayd qilingan.

1.5-jadval Kislotaga chidamli sementlar g‘ovakligining muhitga bog‘likligi

Sementning qotish muhiti	G‘ovaklik, %	Suvni singdirishi, %	Kerosinni singdirishi, %
Havoda	24,6	10,6	13,6
Nam havoda	8,65	3,76	4,83
Suvda	14,5	6,52	8,36

Kislotaga chidamli sementni amaliyotda qo‘llaganda uning kirishishi (cho‘kishi) qiymati muhim ahamiyatga ega. Sementning agressiv muhitga kirishish qiymati 0,31 % ni, suvda 0,52 % tashkil etadi.

Sementning chiziqli termik kengayish koeffitsienti daltometrik usul bilan aniqlanganda quruq havoda va spirt ishlab chiqarish sharoitidagi materiallarning chidamlilik koeffitsienti bir-biridan keskin farq qiladi. Agressiv muhitda chiziqli termik kengayish koeffitsienti 20-200 ⁰C harorat oralig‘ida kam o‘zgarib, o‘rtacha
5,19610 ni tashki etadi. Shunday qilib porfiritdan tayyorlangan kislotaga chidamli sement tegishli standart talablariga to‘liq javob beradi.
Ionlovchi nurlanish ta’sirida qurilish materiallari va polimer kompozitsiyali buyumlarning strukturasi, xossalari va sifatining o‘zgarishi
Xalq xo‘jaligining ko‘pgina sohalarida ionlovchi nurlanish manbalaridan foydalanib kelinmokda. Zamonaviy ionlovchi nurlanish manbalari va ularning atrofida radiatsiyaning miqdori shunchalik yuqoriki, hatto materiallar, qurilmalar, buyumlar va asbob-uskunalar kerakli bo‘lgan ekspluatatsion sifatlarini yo‘qotadi.
Ishlatish jarayonlarida uzoq vaqtgacha ionlovchi nurlar ta’siri ostida bo‘ladigan agregat, uskuna, shuningdek qurilish konstruksiyalarini loyihalashda ishlatiladigan materiallar nurlanish natijasida o‘zining fizikaviy-texnikaviy, issiqlik-fizikaviy va dielektrik xossalarini o‘zgartirishi e’tiborga olinishi kerak. Materiallarning nurlanishdan keyin ham o‘zining xossalarini saqlab qolish xossasiga radiatsion turg‘unlik deb ataladi.
Yadro qurilmalarini barpo qilish uchun reaktor qurilishida foydalaniladigan materiallarning radiatsiyaga turg‘unligini ta’minlash talab qilinadi. Shuning uchun qurilishni boshlashdan oldin amaliyotda yadro reaktorini o‘rganib chiqish talab qilinadi. Qurilish materiallarining radiatsiyaga turg‘unligiga yaqin vaqtgacha keraklicha ahamiyat berilmas edi. Bu esa qurilishda yuqori sifatli qurilmalarni va ekspluatatsion xossalarini yaxshilaydigan qilib ishlab chiqarishni qiyinlashtiradi. Bulardan tashqari, materiallarning radiatsiya ta’siriga turg‘unligi yaxshi o‘rganilmay asossiz qo‘llanilishi qurilish ishlari hajmini oshishiga va bunday inshootlar tan narxining ko‘tarilib qimmatlashishiga olib keladi.
Ushbu masalalarning echilishi loyihalash, qurish va yadro qurilmalarni ishlatish, ayniqsa atom energetikasini tez rivojlanib borishi qurilish muhandislaridan qurilish materiallarining xossalari bo‘yicha chuqur bilimlarga ega bo‘lishlari talab qilinadi.
Qurilish buyumlari va konstruksiyalarini nurlardan to‘liq himoya qilinishi amaliyotda mumkin emas, chunki ionlashtiruvchi radiatsiya nurlari nihoyatda yuqori singib o‘tuvchanlik xususiyatiga egadir. Ko‘pchilik qurilish materiallari ko‘p komponentli kompozitsiyalardan iborat bo‘lib, murakkab kristallik, fazaviy va kimyoviy tarkiblardan iborat. Bu sohada aniq natijalarga ega bo‘lish uchun, o‘ta yaxshi sharoitda tajriba sinov ishlarini o‘tkazish talab qilinadi.