Няшриййатын директору: Ислам ширинов

S. P. İSMAYILOVA 
 
SOCİAL DEMANDS ON BİBLİOGRAPHİC İNFORMATİON ABOUT 
CHILDREN LİTERATURE 
 
SUMMARY 
 
 
There were described the issues of importance of bibliographic 
information in promotion of children literature, in children reading 
mentorship, in teaching and upturning process and in instilling love  to 
motherland in the article. 
 
160

---

           
 Əliyusif MƏMMƏDOV 
Biblioqrafiyaşünaslıq kafedrasının 
 baş müəllimi 
 
 
BİBLİOQRAFİK  MƏNBƏLƏRDƏ SƏNƏD HAQQINDA 
İNFORMASİYANIN ƏKS OLUNMASININ BƏZİ MƏSƏLƏLƏRİ 
 
Biblioqrafik informasiyanın öz ictimai funksiyasının yerinə yetirməsinə 
təsir  edən əsas amil ona olan ictimai tələbatdır. Məhz həmin tələbatın  təsiri ilə 
biblioqrafik informasiya bu və ya digər mövcudluq  forması alır, bu və ya digər  
metodla  biblioqrafik məhsul yaradılır və ya biblioqrafik  xidmət həyata 
keçirilir. Bu sözlər tam mənada təbiət elmlərinə dair biblioqrafik informasiyaya 
da aid edilə bilər.  
Məlumdur ki, insanların sənəd-informasiya tələbatı ictimai inkişaf 
nəticəsində bu tələbatın ödənilməsinə yardımçı olan biblioqrafik infor-
masiyanın və bu informasiyanın yaradılaraq tələbatçılara çatdırılması ilə 
məşğul olan biblioqrafik  fəaliyyətin yaranıb inkişaf etməsinə səbəb olmuşdur. 
Lakin tarixi inkişaf nəticəsində  biblioqrafik fəaliyyət get-gedə yeni xassələr 
qazanmış, tələbatçıların sənəd-informasiya tələbatını ödəməyə yönəlmiş daha 
dolğun məlumat formaları meydana çıxmışdır. 
Biblioqrafik informasiyanın tarixi inkişafdan asılı olaraq bir sıra 
formaları yaranıb inkişaf etmişdir ki, bütün bu formaları əmələ gətirən  ibtidai 
özək  biblioqrafik çatdırmadır. 
Biblioqrafik çatdırma biblioqrafiyalaşdırılan sənədlər haqqında elə ünsür-
lər toplusudur ki, onlar (müəllif, sərlövhə, buraxılış  məlumatları  və s.) ya 
sənədin özündən, ya da başqa mənbələrdən götürülür (1, 5). Əgər biblioqrafik 
çatdırma sənəd şəklində qeyd olunursa, buna biblioqrafik yazı deyilir. Konkret 
şəraitdən, tələbatın xüsusiyyətlərindən asılı olaraq biblioqrafik yazı müxtəlif 
əhatəli və dərinliyə malik ola bilər və özündə bir çox ünsürləri əhatə edə bilər. 
Biblioqrafik yazının ən müxtəsər  forması  biblioqrafik təsvirdir. 
Biblioqrafik  təsvir, sənəd, onun tərkib hissəsi və ya sənədlər qrupu haq-
qında müəyyən qaydada verilmiş, sənədin ümumi səciyyələndirilməsi və iden-
tifikasiyası üçün zəruri və kafi olan biblioqrafik  əlamətlərin toplusudur. Bib-
lioqrafik fəaliyyətdə  ən geniş yayılmış  məhsul növü olan biblioqrafik təsvirə 
çox yüksək tələblər qoyulur. Çünki o, elə bir əlamətlər  məcmusudur ki, məhz 
bu məcmu vasitəsi ilə bir sənədi digərindən fərqləndirmək, saysız-hesabsız sə-
nədlər içində məhz axtarılanı tapmaq mümkün olur. Buna görə də biblioqrafik 
təsvirin hər bir ünsürü, onların sırası, onların tərtibi xüsusiyyətləri çox aydın və 
birmənalı şəkildə reqlamentlənir və məhz bu məqsədlə də  biblioqrafik təsvirin 
 
161

---

tərtibinə dair xüsusi Milli və beynəlxalq səviyyəli təlimatlar, standartlar işlənib 
hazırlanır və tətbiq edilir. Bunlara misal olaraq Kitab təsvirinə dair Beynəlxalq 
Standartı  (İSBD), Anqlo-Amerikan Kataloqlaşdırma Qaydalarını (AACR), 
SSRİ Dövlət Ümumittifaq Standartı  (İndiki MDB ölkələrinin Dövlətlərarası 
Standartı) QOST 7.1-2003 və s. göstərilə bilər(2). Təsvirin ünsürlərindən təsvi-
rin başlığı, sərlövhə, nəşr  haqqında məlumat, nəşr yeri, nəşr tarixi, həcm (səhi-
fələrin miqdarı), İSBN kimi ünsürlər xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bunlar təsvi-
rin məcburi ünsürləridir ki, bunlardan əlavə təsvirin «fakultativ» adlanan bir sı-
ra digər ünsürləri də  vardır ki, biblioqrafiyalaşdırıcı  müəssisə  öz funksiyasın-
dan,  şərait və  tələbatından asılı olaraq təsvirdə  həmin fakultativ  ünsürləri də 
əks etdirə bilər. Hər bir müəssisə (kitabxana, informasiya müəssisəsi, kitab 
ticarəti şirkəti) öz biblioqrafik məhsulunda verilən biblioqrafik təsvirlərdəki fa-
kultativ elementlərin toplusunu sabit şəkildə verməlidir. Məsələn, kitabxananın 
sistemli kataloqundakı biblioqrafik yazılarda, təsvirdə istifadə edilən fakultativ 
ünsürlər dəsti eyni olmalıdır. Hər bir sənəd növü öz nəşr forması üçün biblio-
qrafik təsvirin xüsusi modifikasiyası tətbiq edilir. Məsələn, yuxarıda adı çəki-
lən standartda  bir cildli kitabın, çoxcildli kitabın, seriyalı  nəşrin, məqalənin, 
normativ-texniki sənədin və s. təsvir qaydası ayrıca olaraq şərh olunur. 
Biblioqrafik  praktikanın zəngin  təcrübəsi sübut  edir ki, biblioqrafik 
çatdırmanın ən geniş yayılmış növü biblioqrafik yazıdır. Eləcə də biblioqrafik 
yazının öz  dərinliyinə, əhatəliyinə görə müxtəlif formalarda ola bilər. Əlbəttə 
ki, bunların içərisində biblioqrafik təsvir müstəsna  əhəmiyyətə malikdir. 
Biz biblioqrafik yazıya nəzər salsaq görə bilərik ki, onun tərkibində for-
malaşmış sözün tam mənasında biblioqrafik səciyyəli məlumatlar məhz biblio-
qrafik təsvirdə verilmişdir. Lakin biblioqrafik praktikada bir çox halda təsvirlə 
yanaşı biblioqrafik yazının bir sıra digər ünsürləri də istifadə edilir. Buna nü-
munə olaraq kitabxanalardakı müxtəlif kataloqları, annotasiyalı biblioqrafik 
göstəriciləri, cari xarakterli elmi-köməkçi göstəriciləri, siqnal informasiya, eks-
pres informasiya bülletenlərinin, referativ jurnallar kimi janrlarda tətbiq edilən  
biblioqrafik yazı formalarını  göstərmək mümkündür. Bu tipli  çoxünsürlü  bib-
lioqrafik yazılarda sənədin biblioqrafik təsvirindən savayı hansı ünsürlərin ve-
rildiyini əyani şəkildə göstərmək üçün Kitab Palatasının  mərkəzləşdirilmiş ka-
taloqlaşdırma üçün tərtib və  nəşr etdirdiyi çap kartoçkasına nəzər yetirmək 
mümkündür. 
Burada yazının tərkibində biblioqrafik təsvirlə yanaşı müəllif işarəsi, an-
notasiya, təsnifat indeksi, kartoçkanı nəşr edən təşkilat barədə məlumat veril-
mişdir. Bu ünsürləri iki əsas qrupa ayırmaq olar. Bunlardan  birinci sırf biblio-
qrafik ünsürlər olub biblioqrafik  təsvir qaydalarına  əsasən tərtib edilmiş for-
mallaşmış ünsürlərdən ibarətdir.  İkinci qrup ünsür isə qeyri formal, məzmun 
səciyyəli  məlumatlardır ki, gətirilmiş bu misalda həmin ünsürlərdən ən səciy-
yəvi olanı annotasiyadır. Burada  annotasiya  sənədin məzmunu, onun oxucu 
 
162

---

təyinatı, istifadə imkanları barədə  məlumat verməklə, tələbatçıya (oxucuya) 
çox halda sənədin özünə müraciət etmədən onun informasiya tələbatını  nə 
dərəcədə ödəyə biləcəyi barədə  təsəvvür əldə etməyə imkan yaradır. Beləliklə, 
tərkibində annotasiya olan biblioqrafik yazılar tələbatçıya təkcə  sırf biblio-
qrafik informasiya ilə yanaşı, sənədin məzmunu barədə informasiya da verir. 
Bu halda, belə biblioqrafik yazılar komplekslilik xassəsinə malik olurlar. 
Qeyd etmək lazımdır ki, komplekslilik xassəsi təkcə tərkibində annotasi-
ya olan biblioqrafik yazılara deyil, həm də referatı olan biblioqrafik yazılara 
xasdır. Əlbəttə, biblioqrafik fəaliyyətdə sənədin məzmununa  nüfuz edilməsi və 
əldə edilmiş konkret informasiyanın biblioqrafik  yazının tərkibinə daxil 
edilərək ona komplekslilik xassəsi verilməsi təkcə annotasiyaya və referata aid 
deyildir. Belə xassə həm də sənədə verilmiş  təsnifat indeksi, predmet rubrika-
ları vasitəsi ilə  də yaranır. Lakin praktika göstərir ki, tələbatçıların sənədin 
məzmunu barədə məlumat əldə etməsində annotasiya və referat xüsusən geniş 
istifadə edilir. Buna görə də, komplekslilik xassəsindən bəhs edərkən əsas  diq-
qətin annotasiya və referata yönəldilməsi daha məqsədəuyğundur. 
Bəs annotasiya və referatların yaradılması  və biblioqrafik təsvirlərin 
onlarla təchiz edilməsi biblioqrafik praktikanın hansı istiqamətində, necə baş 
verir? Bu prosesi düzgün anlamaq üçün biblioqrafik fəaliyyətə  və onun əsas 
istiqamətlərinə nəzər salmaq lazımdır. Məlumdur ki, QOST 7.0-84 «İnformasi-
ya-kitabxana fəaliyyəti. Biblioqrafiya» adlı Dövlətlərarası standaotda biblio-
qrafik fəaliyyət biblioqrafik informasiyaya olan tələbatın ödənilməsi üzrə 
fəaliyyət kimi səciyyələndirilir (3, 4).
 
Lakin bilirik ki, biblioqrafik  fəaliyyət 
özü də yekcins bir məfhum deyildir və özündə əməli (təcrübi), elmi-tədqiqat, 
tədris və idarəetmə istiqamətlərini birləşdirir. 
Əməli (təcrübi) biblioqrafik fəaliyyət insan cəmiyyətinin biblioqrafik 
informasiyaya tələbatını biblioqrafik məhsulun hazırlanıb təqdim edilməsi (və 
ya biblioqrafiyalaşdırma) və biblioqrafik xidmət vasitəsi ilə ödəyir.  Əməli 
biblioqrafik  fəaliyyətin bu iki istiqamətləri ixtisas ədəbiyyatında biblioqrafik 
proseslər kimi də şərh edilir. 
Beləliklə, biblioqrafik məhsulun yaradılması və ya biblioqrafiyalaşdırma 
biblioqrafik proseslərin iki əsas istiqamətindən biridir. Hər bir fəaliyyət istiqa-
mətində, prosesdə olduğu kimi, biblioqrafiyalaşdırmada da özəl metodlardan 
istifadə  edilir ki, bunlara da  analitik metodlar və sintetik metodlar aid edilə 
bilər. 
Analitik  metodlara aşağıdakılar aid edilə bilər: 
1. Sənədin ümumi biblioqrafik təhlili (analizi). (Bu metod, sənədin əsas 
mövzusunun, forma və  məzmun xüsusiyyətlərinin, üstünlük və nöqsanlarının, 
məqsəd və oxucu təyinatının müəyyən edilməsi üçün həyata keçirilir); 
2. Sənədin biblioqrafik təsviri; 
3. Annotasiyalaşdırma və ya  referatlaşdırma; 
 
163

---

4. İndeksləşdirmə və predmetləşdirmə, yəni, sənədin məzmununun hansı 
bir təsnifat sisteminin şərti işarələri və ya predmet  rubrikaları vasitəsi ilə ifadə  
edilməsi.  
Biblioqrafiyalaşdırmanın analitik və sintetik kimi mərhələyə bölünməsi 
xeyli dərəcədə şərtidir. Çünki həqiqətdə biblioqrafik analiz və sintez dialektik 
cəhətdən biri digəri ilə    sıx bağlıdır, biri digərini  şərtləndirir və tamamlayır. 
Real biblioqrafik təcrübədə bu iki metod çox vaxt eyni zamanda həyata 
keçirilir. 
Bizim üçün hal-hazırda biblioqrafiyalaşdırmanın metodu  əlaməti və 
onun daxilində  sənədin biblioqrafik baxımdan  səciyyələndirilməsi üsulu  
maraq kəsb etdiyindən bu qrupa nəzər yetirək. 
Bu əlamətə görə biblioqrafik vəsaitlərin siqnal, annotasiyalı, referativ və 
kodlanmış növləri fərqləndirilir. Faset təsnifatında annotasiyalı  və referativ 
vəsaitlərin ayrıca növ kimi fərqləndirilməsi bu səciyyələndirmə  üsulunun 
biblioqrafik praktika üçün vacib əhəmiyyətə malik olmasını sübut edir. 
 
Müasir biblioqrafik praktikada annotasiyanın ümumi, analitik, qrup soraq 
və tövsiyə annotasiyası kimi növləri fərqləndirilir. 
Əgər biz annotasiyaların yuxarıda göstərilən bu beş növünü qruplaşdır-
mağa çalışsaq, onda bu növlər annotasiyaların funksional təyinatına və 
annotasiyalaşdırılan sənədlərin səciyyələndirilməsi üsuluna görə bölünə bilər. 
Funksional təyinat baxımından annotasiyalar soraq və tövsiyə annotasiya-
ları, sənədin  səciyyələndirilməsi üsuluna görə isə, ümumi, analitik və qrup an-
notasiyalarına bölünə bilər. İndi isə bunları bir qədər ətraflı  nəzərdən keçirək. 
Annotasiyaların ən geniş yayılmış növlərindən biri soraq annotasiyasıdır. 
Soraq annotasiyası ən çox o halda tərtib edilir ki, biblioqrafik təsvirdən, 
xüsusən də  sənədin sərlövhəsindən onun məzmununu, janrını, təyinatını  
müəyyən etmək mümkün olmur. Annotasiyada verilən əlavə məlumatlar həmin 
qeyri-müəyyənliyi aradan götürməyə xidmət edir. Burada  həm də müəllif 
haqqında maraq kəsb edən məlumatlar verilə bilər. Soraq annotasiyasının 
səciyyəvi cəhətlərindən  biri onun müxtəsərliyidir. Burada verilən məlumatlar 
yalnız təsvirdə  olmayan məqamları açmalıdır. Sənəd  haqqında geniş məlumat 
vermək soraq annotasiyasının funksiyasına daxil deyildir. 
Soraq annotasiyasının tətbiq dairəsinə gəldikdə isə o, əsasən elmi-kömək-
çi vəsaitlərdə tətbiq edilir. Tövsiyə göstəricilərində isə adətən  o zaman tətbiq 
edilir ki, səciyyəsi verilən  əsər  əsasən soraq nəşri, tədris-metodik  ədəbiyyat, 
normativ sənəd, təlimat, biblioqrafik göstərici və s. bu kimi ədəbiyyat olsun. 
Tövsiyə annotasiyası da çox geniş  tətbiq edilən annotasiya növüdür. 
Tövsiyə annotasiyasında vəsaitin, biblioqrafik yazının ünvanlandığı  tələbatçı 
qrupunun peşəsi, yaşı, təhsil səviyyəsi və s. bu kimi əlamətləri xüsusi olaraq 
nəzərə alınır. Bu növ annotasiyalar təkcə    tələbatçının məntiqi təfəkkürünə 
 
164

---

deyil, həm də onun duyğularına təsir edir, müəyyən bir hadisəyə, fakta  
emosional yanaşma tərzinin yaranmasına səbəb olur. 
Tövsiyə annotasiyası bir çox halda oxucuda məqsədyönlü, sistemli müta-
liə mədəniyyətinin formalaşmasına xidmət edir. Buna görə də, belə annotasiya-
larda  pedaqoji
 
funksiya üstünlük təşkil edir. Tövsiyə annotasiyasının bir məq-
sədi də oxucuya ali mənəvi dəyərlərin, yüksək əxlaqi keyfiyyətlərin aşılanması-
dır. Tövsiyə annotasiyasının aparıcı əlaməti onun mümkün qədər obyektiv tər-
tib edilməsi və əsərə düzgün qiymət verməsidir. Tövsiyə annotasiyasının həcmi 
də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Tövsiyə annotasiyası soraq annotasiyasına nis-
bətən daha böyük həcmə malik ola bilər. Lakin bu, o demək deyildir ki, belə 
annotasiyanın həcmində məhdudiyyət yoxdur. Əlbəttə ki, tövsiyə annotasiyası 
da lakonik olmalı, burada sözçülüyə aludəlik olmamalıdır. 
Tövsiyə annotasiyalarının məqsəd təyinatı da maraq doğuran məsələlər-
dən biridir. Belə annotasiyalar ilk növbədə kütləviləşdirmə, maarifləndirmə və 
özünütəhsil  təyinatlı vəsaitlərdə daha çox verilir. Tövsiyə annotasiyaları məh-
dud miqdarda elmi-köməkçi vəsaitlərdə də tətbiq olunur. Bu vəsaitlərdə tövsiyə 
annotasiyaları elmi cəhətdən xüsusi əhəmiyyətə  və  dəyərə malik əsərləri 
səciyyələndirmək üçün tətbiq edilir. 
Annotasiyaların sənədləri səciyyələndirmə  baxımından növləri də xeyli 
maraq doğurur və bir sıra  əhəmiyyətli  xüsusiyyətlərə malikdir. Bu tipli 
annotasiyalarda ilk növbədə ümumi annotasiyalara diqqət yetirək. 
Ümumi annotasiya sənədi bütövlükdə  səciyyələndirir. Bu növlü 
annotasiyalar aşağıdakı hallarda istifadə edilir: 
a) öz məzmununa görə bütünlüklə göstəricinin (və ya göstəricinin bir 
bölməsinin) mövzusuna aid olan əsərlərin səciyyələndirilməsi üçün  istifadə 
edilən ümumi annotasiyalar. 
Bu tipli annotasiyalar daha çox mövzu biblioqrafik göstəricilərində tətbiq 
edilir.  
b) heç  bir məzmun çərçivəsi ilə  məhdudlaşmayan üniversal xarakterli 
vəsaitlərdə istifadə edilən ümumi annotasiyalar. 
Belə annotasiyaların ən səciyyəvi nümunəsi mərkəzləşdirilmiş kataloqlaş-
dırma sistemində  tətbiq edilən çap  kartoçkalarındakı  tətbiq edilən ümumi 
annotasiyadır. 
Ümumi annotasiyaların əsas funksiyası əsərin elmi və ideya baxımından 
səciyyəsinin verilməsidir. Bir sıra hallarda ümumi annotasiyada əsərin  müəllifi 
barədə, əsərin yazıldığı mühit və zaman barədə məlumatlar da verilə bilər. Belə 
annotasiyalar təbiət elmlərinə dair ədəbiyyatda geniş  tətbiq edildiyindən,  
nümunə kimi geologiyaya dair aşağıdakı biblioqrafik yazıda tətbiq edilən 
annotasiyaya diqqət  yetirək.