Няшриййатын директору: Ислам ширинов
Yüklə 2,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Raifə VƏZİROVA
Biblioqrafiyaşünaslıq kafedrasının baş müəllimi KİTABXANALARDA BİBLİOQRAFİK İŞİN PLANLAŞDIRILMASININ TƏŞKİLİ MƏSƏLƏLƏRİ Biblioqrafik fəaliyyətin təşkilində, inkişafında, informasiya mənbələrinin yaradılmasında, informasiya cəmiyyətinin tələblərinə uyğun olaraq müasir texnologiyanın tətbiqi istiqamətlərini nizama salan mərkəzlərdən biri də idarəedici müəssisə və təşkilatlardır. Təsadüfi deyildir ki, “Azərbaycan kitab- xanalarının fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamında da aparıcı kitabxanaların qarşısında cəmiyyətin informasiya təminatının həyata keçirilməsi, müasir texnologiyaların tətbiqi və Azərbaycanda kitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət proqramının hazırlanması məsələləri ön plana çəkilmişdir (1). Bütün kitabxana işində, o cümlədən biblioqrafik proseslərin yerinə yeti- rilməsi sahəsində müəyyən nailiyyətlərin əldə edilməsi üçün idarəedici müəs- sisə və təşkilatların rolu və əhəmiyyəti böyükdür. Onlar kitabxanalarda apa- rılan biblioqrafik fəaliyyətin həm biblioqrafiyalaşdırma (biblioqrafik məlumat mənbələrinin yaradılması) və həm də biblioqrafik xidmət (biblioqrafik məlu- matın oxuculara çatdırılması) sahələrinin intensivləşdirilməsi, gələcək perspek- tivlərin müəyyənləşdirilməsi üçün müxtəlif tədbirlər həyata keçirirlər. Kitabxanalarda biblioqrafiya işinin təşkili və müxtəlif aspektlərini niza- ma salan rəsmi sənədlərin qəbulu, eləcə də müxtəlif biblioqrafik iş proseslərinə dair plan formaları, təlimatlar və uçot nümunələrinin tərtib edilib kitabxanalar arasında yayılması da biblioqrafik işin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsinə öz müsbət təsirini göstərir. Belə ki, bütün kitabxanalar vahid qayda, təlimat və uçot formaları əsasında işləyir ki, bu da kitabxanalarda aparılan biblioqrafik iş proseslərinin planlaşdırılması, uçot və hesabatının dəqiq yerinə yetirilməsinə və onlara vahid nəzarət edilməsinə imkan yaradır. İdarəetmə funksiyasının məzmunu idarəetmə obyektindən asılıdır. Hər bir halda idarəetmə funksiyasının tərkibi, idarə olunan sistemdə baş verən hər bir dəyişikliyə qarşı vaxtında öz münasibətini bildirməyi bacarmalıdır. Kitabxana- larda biblioqrafik fəaliyyətin idarə olunmasının funksiyaları aşağıdakılardır: planlaşdırma, biblioqrafik işin təşkili, nəzarət, uçot və tənzimləşdirmə (2). Bu funksiyalar bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəyə malikdir. Belə ki, planlaşdır- ma, nəzarət, uçot və nizama salmaq işi təşkil etməyi tələb edir. Eləcə də təşki- lati prosesi plansız qaydaya salmaq mümkün deyil. Kitabxananın təşkilati quru- luşundan asılı olaraq biblioqrafik fəaliyyətin idarə olunması da ona uyğunlaş- dırılmalıdır. 150 İdarəetmənin müəyyənedici funksiyalarından biri planlaşdırmadır. Onu qeyd etmək kifayətdir ki, qalan funksiyaların yerinə yetirilməsində biblioqrafik fəaliyyətin nailiyyətlərinin nəticəsi planda verilmiş məsələlərdən çox asılıdır. Kitabxanalarda biblioqrafik fəaliyyətin planlaşdırılması əməyin təşkilini yüksəldir. Eyni zamanda uçot və hesabat işlərinin proseslərinə sistemli nəzarət edir. Hər bir kitabxanada biblioqrafik iş əvvəlcədən tərtib olunmuş plan əsa- sında aparılır. Biblioqrafik proseslərin planlaşdırılmasının dəqiqliyi və elmi cəhətdən əsaslandırılması kadrların düzgün yerləşdirilməsini, kitabxana işçiləri arasında optimal vəzifə bölgüsü aparılmasını, maddi-texniki və maliyyə ehti- yatlarından səmərəli istifadə olunmasını təmin edir. Biblioqrafik işin planlaşdı- rılması ümumi prinsiplərə əsaslanır. Bu prinsiplər elmi cəhətdən əsaslandırma və direktivlikdir. Planlaşdırılan işin elmi cəhətdən əsaslandırılması kitabxana- nın real şəraitini və imkanlarını hesaba almağı, biblioqrafik nəzəriyyə və təcrü- bənin nailiyyətlərindən istifadə etməyi, mütərəqqi texnologiyanın və qabaqcıl iş təcrübələrinin tətbiqini nəzərdə tutur. Bir-biri ilə bağlı olan proseslər üzrə iş planlarının yekdilliyini də təmin etmək vacibdir. Rəhbərlik tərəfindən təsdiq edilmiş plan sözsüz yerinə yetirilməsini tələb edən direktiv sənəd qüvvəsinə malik olur. Yalnız rəhbərliyin icazəsi ilə müva- fiq dəlillər olduqda planda dəyişikliklər və əlavələr edilə bilər. Yeni ictimai şə- raitlə əlaqədar olaraq cəmiyyətimizin bütün sahələrində olduğu kimi, kitabxana işi sahəsində də planlaşdırma tamamilə yeni məzmun və əhəmiyyət kəsb etmiş- dir. Bütün sosial institutlar kimi, kitabxanalar da müvafiq plan əsasında işləmə- lidir. Sadəcə olaraq hazırki şəraitdə planlar bütün ideoloji tabeliyi aradan qal- dırmaqla tərtib edilməlidir. Bu baxımdan kitabxananın işinin planlaşdırılması- nın müvafiq prinsipləri, ona verilən tələblər müasir şəraitə uyğun olaraq yeni xüsusiyyətlər kəsb etməklə öz əhəmiyyətini saxlamaqdadır. Beləliklə, müasir şəraitdə kitabxanalarda biblioqrafiya işinin planlaşdırıl- masında respublikamızın tam müstəqilliyə malik olması ideyası əsas götürül- məli və bütün plan göstəriciləri bu ideyanın həyata keçirilməsi istiqamətində tərtib edilməlidir. Planlaşdırmada real şərait və kitabxananın imkanları nəzərə alınmalı, bütün göstəricilər dəqiq hesablanmalı və bir-biri ilə əlaqələndirilməli- dir. Kitabxanaların iş təçrübəsində planlaşdırmanın iki növü formalaşmışdır - perspektiv və operativ (cari). Daha çox uzun müddətə tərtib edilən perspektiv plan ümumi xarakter daşıyır və kitabxananın biblioqrafik fəaliyyətin inkişafı ənənəsini əks etdirir. Orada soraq-biblioqrafiya aparatının təkmilləşdirilməsinə dair əsas tədbirlər, tərtib olunması planlaşdırılan biblioqrafik vəsaitlərin xarak- teri və mövzusu, biblioqrafik-informasiya xidmətinin inkişafı və s. göstərilir. Hər il həyata keçirilən operativ-cari planlaşdırma bütün kitabxanalar üçün vacibdir. Biblioqrafik işin planı kitabxananın ümumi illik planının bir bölmə- sindən ibarətdir. Orada biblioqrafik fəaliyyətin bütün istiqamətləri, işin həcmi, icra müddəti və konkret icraçılar müəyyənləşdirilir. 151 Xüsusi kitabxanalar üçün xidmət etdikləri müəssisə və təşkilatların kon- kret elmi və istehsalat planlarını öyrənmək olduqca vacibdir. Onlarda təkcə problem deyil, həm də yeni texnikanın, texnologiyanın tətbiqi müddəti, texni- ki, tədbirlər, elmi-tədqiqat və təcrübi-konstruktor işlərinin yerinə yetirilməsi mərhələləri əks olunur. Bu materiallarla yanaşı keçən ilin nəticələri və cari ilin planını səciyyənləndirən əsas illik göstəricilər təhlil olunur. Təhlil zamanı nəin- ki miqdar göstəricilərinə diqqət yetirmək lazımdır, hətta işdə olan müsbət cə- hətləri və çatışmazlıqları, plandan kənara çıxma hallarını və onların səbəblərini aşkar etmək lazımdır ki, növbəti ilin planının tərtibində onlar nəzərə alınsın. Kitabxananın ümumi illik planı: kitabxananın növbəti ildə əsas vəzifələri- nin ifadəsini, müvafiq bölmələr üzrə konkret işin rəqəm göstəriciləri ilə siyahı- sını əks etdirən mətn hissəsindən; planı şərh edən qeyddən ibarətdir. Metodik mərkəzlər tərəfindən müxtəlif tipli kitabxanalar üçün plan forması və planlaşdırılan götəricilərin əks olunmasına dair tövsiyələr işlənmişdir. Kitabxanalarda biblioqrafik iş bu əsas istiqamətlər üzrə planlaşdırılır: - Biblioqrafik informasiya xidməti; - Soraq-biblioqrafiya xidməti; - Biblioqrafik vəsaitlərin tərtibi və oxucularla işdə onlardan istifadə olunması; - Oxuculara kitabxana-biblioqrafiya biliklərinin təbliği; - Kitabxanalara biblioqrafik iş məsələlərinə dair metodik köməklik; - Kitabxananın elmi-tədqiqat işində iştirak etmək4 - Biblioqrafik bölmə işçilərinin ixtisaslarını artırmaq (2). Xüsusi biblioqrafiya şöbəsi olmayan məhəlli səviyyəli kitabxanaların planlaşdırılmasında soraq-biblioqrafiya aparatı ilə iş, soraq-biblioqrafiya və in- formasiya xidməti, kitabxana-biblioqrafiya biliklərinin tabliği məsələləri öz əksini tapır. Biblioqrafik işin planlaşdırılmasında ayrı-ayrı proseslərin ehtimal- lıq xarakterindən irəli gələn məlum çətinlikləri vardır. Birinci növbədə bu, so- raq-biblioqrafiya xidməti işinə aiddir. Ona görə müxtəlif tipli biblioqrafik ara- yışların miqdarını planlaşdırarkən bir qayda olaraq ayrı-ayrı oxucuların, təşki- lat və idarələrin sorğularının mövzusuna təsir edə biləcək bəzi zahiri amillər nəzərə alınmaqla əvvəlki ildə əldə edilmiş səviyyədən nəticə çıxarırlar. Kitabxanada illik planı üç hissədə tərtib etmək məsləhət görülür. Birinci hissədə yəni mətn hissəsində şöbənin il ərzində qarşıda duran vəzifələri izah edilir. İkinci hissədə əsas göstəricilər cədvəl şəklində verilir. Ücüncü hissədə isə biblioqrafik proseslərin siyahısı göstərilir. Biblioqrafik fəaliyyətin idarə olunması nöqteyi-nəzərincə planın ücüncü hissəsi daha böyük əhəmiyyətə malikdir. Burada hər bir biblioqrafik prosesin yerinə yetirilmə norması, vaxtı və ümumi həcmi qeyd edilir. İllik planın məhz bu hissəsi planlaşdırılmış sənəd rolunu oynayır və biblioqrafik proseslərin idarə olunmasında əsasdır. 152 Planlaşdırma işin həcmini düzgün müəyyənləşdirir və biblioqrafik pro- sesin ümumi məzmununa sərf olunacaq əməyin hesablanmasına imkan yaradan normalar əsasında həyata keçirir. Hər bir kitabxana müvafiq metodik mərkəzin, tabeçilik mənsubiyyətli kitabxanaların spesifik işlərini nəzərə almaqla öz şəbə- kəsi üçün hazırladığı normalardan istifadə edir. Az işçi ştatına malik olan kitab- xanalar üçün adətən birləşmiş proseslər üzrə kompleks normalar işlənilir. Hər hansı bir proses üçün vaxt normaları olmadıqda onların bilavasitə kitabxanada təcrübə qoymaq yolu ilə müəyyənləşdirir və ya başqa böyük kitabxanaya tövsiyə edilən əməliyyatlar üzrə normalar təhlil olunmaqla hesablanılır. Planlaşdırmanın qarşısında duran tələblərdən biri proseslərin dəqiq müəy- yənləşdirilməsindən ibarətdir. Plan o zaman real olur ki, nəzərdə tutulan işin həcmi biblioqrafiya şöbəsinin ştatda olan işçilərinin ümumi iş vaxtlarına uyğun gəlsin. Ona görə kitabxananın planlaşdırılan işi yerinə yetirmək üçün təmin edə biləcəyi real vaxtının hesablanması vacibdir. Saatla planlaşdırılan işin həcmini (ağırlığını) normalardan istifadə etmək- lə asan hesablamaq mümkün olur ki, bu da nəticədə real iş vaxtına uyğun gəl- məlidir. Planlaşdırmaya bu cür yanaşıldıqda biblioqrafiya şöbəsinin əməkdaşla- rı arasında tapşırılıqların bölgüsü yüngülləşəcək, onlardan hər biri təhkim olun- duqları işin növlərini və planlaşdırılan bütün dövr üçün işin ümumi həcmini biləcək. Yerinə yetirilmə müddəti planlaşdırılan işin həcmindən asılı olaraq biblioqrafiya şöbəsinin şəraiti nəzərə alınmaqla müəyyənləşdirilir. İllik planın layihəsi biblioqrafik istehsalat müşavirəsində müzakirə olunur və kitabxananın rəhbərliyi tərəfindən təsdiq edilir. İllik plan əsasında bütün şöbələrin rüblük planı, bölmələrin rüblük planları və şöbə işçilərinin fərdi planı tərtib olunur. Rüblük planlar tərtib olunarkən hər rübün xüsusi cəhəti (məsələn, oxucuların kitabxanaya müraciət etməsi ardıcıllığı nöqteyi-nəzərdən) və böl- mənin iş vaxtının rüblük fondları nəzərə alınır. Rüblük planlarda, həm də, irəli sürülən yeni vəzifələrlə ələqədar baş verə biləcək işlər nəzərdə tutulur (kitabxa- nanın planlarında onları həmişə nəzərə almaq mümkün olmur). Biblioqrafik bölmədə illik və rüblük planlarla yanaşı işin ayrı-ayrı növlərinə-konkret elmi- tədqiqatın aparılmasına, retrospektiv biblioqrafik vəsaitin tərtibinə və s. dair xüsusi (məqsədli) planlar da tərtib olunur. Belə məqsədli planlar elmi-köməkçi göstəricilərin tərtibi zamanı xüsusilə vacibdir. Onlar vəsaitin proqramı ilə yana- şı işin hər bir mərhələsinə nəzarəti həyata keçirməyə və onun müəyyən olun- muş müddətdə başa çatdırılması üçün tədbir görülməsinə imkan verir. Biblioqrafik işin planlaşdırılması nəinki əməyin təşkilinin yaxşılaşdırıl- masını təmin edir, həm də bütün proseslərə müntəzəm nəzarəti, uçot və hesa- batı qaydaya salmağa imkan verir. Biblioqrafların cari işi fərdi gündəliklərin də, həmcinin biblioqrafik bölmənin planda göstərilmiş əsas bölmələr üzrə uço- tu aparılan vahid jurnalda nəzərə alınır. Bəzi kitabxanalarda kitabxana işçisinin biblioqrafik proses adlarını, yerinə yetirilən işin həcmini və sərf olunan vaxtı 153 qeyd etdiyi xüsusi uçot forması (“Ucot vərəqəsi”) hazırlanır. Bu cür ilkin uçot proseslər üzrə aylıq işə yekun vurmağa, bütün proseslərin yerinə yetirilməsinə sərf olunan vaxtı hesablamağa, həmçinin hər rübün fərdi hesabatını tərtib etmə- yə imkan verir. Soraq-biblioqrafiya işinin uçotu spesifik xüsusiyyətə malikdir. Onu yalnız biblioqrafik bölmədə deyil, həm də soraq-biblioqrafiya xidməti ilə məşğul olan bütün başqa şöbələrdə vahid forma üzrə aparmaq məqsədəmüva- fiqdir. Vahid uçotun aparılması həmin işin düzgün və əsaslı şəkildə planlaşdı- rılmasını, sorğuların öyrənilməsini, işçilərin ixtisasının artırılmasını təmin edir. Müxtəlif biblioqrafik və faktoqrafik sorğular, onların arayış və məslə- hətlər formasında yerinə yetirilən cavabları, həmçinin başqa kitabxanalara və ya məlumat xidmətlərinə göndərilmiş sorğular və onların yerinə yetirilməsinə dair yox cavabları uçotun obyektinə aiddir. Şifahi və ya yazılı formalı bir ara- yış (müsbət və ya mənfi cavab verilməsindən asılı olmayaraq) və ya bir biblio- qrafik məsləhət uçot vahidi hesab olunur. Bir dəfəlik sorğular və ya cavabları, başqa kitabxanalara göndərilən sorğular soraq-biblioqrafiya xidmətinin təhli- lində nəzərə alınır, lakin kitabxananın əsas göstəricilərinə daxil edilmir. Rüblük və illik planların bütün iş həcmi üzrə yerinə yetirilməsi nəticələri (biblioqrafiya şöbəsinin və bütövlükdə kitabxananın) uçotunun, nəzarətinin və hesabatının həlledici hissəsi olan rüblük və illik hesabatlarda yekun vurulur. Planın quruluşu hesabatın forma və quruluşuna uyğun gəlməlidir. Proseslərin adları, ölçü və uçot vahidləri, proseslərin saat hesabı yerinə yetirilməsi norma- ları plandan (həmin ardıcıllıqla) hesabata köçürülür. Hesabatın müvafiq qrafa- larında hər proses üzrə yerinə yetirilmiş işin həcmini və onların yerinə yetiril- məsinə sərf olunmuş vaxtı əks etdirirlər. Hesabatın belə forması hər bir proses üzrə planın yerinə yetirilməsini təhlil etməyə imkan verir. İllik hesabatın statis- tika ilə yanaşı mətn hissəsi də olur ki, burada kitabxananın biblioqrafik işi hər- tərəfli səciyyələndirilir. İllik hesabat qabaqcıl təcrübənin öyrənilməsi və yayıl- masının mühüm mənbəyidir. Ona görə də hesabatın mətn hissəsində əsas diq- qət biblioqrafik xidmətlə əlaqədar proseslərə verilir. Hesabatdaki təhlil əsasın- da il ərzindəki işin uğurları və çatışmayan cəhətlər meydana çıxarılır, biblio- qrafik informasiya xidməti səciyyələndirilir, daha uğurlu tədbirlər qeyd edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, nəinki kitabxanada biblioqrafik fəaliyyətin planlaşdırılması həmçinin ümumilikdə kitabxana fəaliyyətinin planlaşdırılması istər nəzəri, istərsə də təcrübi cəhətdən cox az işlənmiş bir problemdir. Halbuki bu məsələ kitabxanaların inkişafında əsas və aparıcı funksiyaya malikdir. Professor X.İsmayılovun dediyi kimi: “Açıq etiraf etmək lazımdır ki, an- caq iri universal kitabxanaların bəziləri kollektivin sosial inkişaf planı əsasında öz fəaliyyətlərini qururlar. Ümumiyyətlə qeyd etmək lazımdır ki, kitabxana kollektivin sosial planlaşdırılmasının bu cür metodu respublikamızda eləcə də ondan kənarda hələlik işlənilməmişdir” (5, s 30). 154 Bu gün M.F.Axundov adına Azerbaycan Milli Kitabxanası, sahəvi mər- kəzi elmi kitabxanalar metodik mərkəz kimi biblioqrafik fəaliyyətin planlaş- dırılmasına dair müxtəlif məqsədli plan formaları hazırlayıb kitabxanalara təqdim etməlidirlər. Bu planlar kitabxananın tipi, profili oxucu kontingenti və avtomatlaşdırılmanın tətbiqi səviyyəsi nəzərə alınaraq tərtib edilməlidir. Yüklə 2,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|