Kompyuter lingvistikasi



Yüklə 349,08 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə13/32
tarix06.05.2023
ölçüsü349,08 Kb.
#108533
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   32
kompyuter lingvistikasi 2019

Пиотровская А.А. и др. Обучающие лингвистические автоматы и патология высшей нервной деятельности 
человек. –Ростов -на- Дону; ГГПИ, 1983;
Арзикулов Х.А., Пиотровская К.Р. Информатика и переработка текста средствами вычислительной 
техники (учебное пособие). –Самарканд, 1986; Пиотровская К.Р. Хелп -система для работы с иноязычным
текстом на персональном компьютере // Терминологическое обеспечение научно –технического прогресса. –
Омск, 1988. 
Велиева К.А. Формальное описание синтеза азербайджанского слова. Автреф.дис…канд.филол.наук. –М., 1970; 
Пинес В.Я. Моделирование структуры азербайджанских глагольных форм в связи с проблемой автоматического словаря. 
Автореф.дис…канд.филол.наук-М., 1970; Мельников Г.П. Принципы системной лингвистики в применении к проблемам 
тюркологии // Структура и история тюркских языков. –М.: Наука, 1971; Исхакова Х.Ф. Исследования в области 
формальной морфологии тюркских языков (на материале татарского литератруного языка в сопоставлении с турецким и 
узбекским). Канд.дис…филол.наук.. –М., 1972; Джикия М.С. Морфологическая структура слов в турецком языке (ранговая 
структура аффиксальных морфем). –Тбилиси, 1975; Бабанаров А. Автоматический анализ турецкой словоформы и 
турецко-русский машинный перевод // тезисы ||| Всесоюзной тюркологической конференции. –Ташкент, 1980; Бабанаров 
А. Разработка принципов построения словарного обеспечения турецко-русского машинного перевода. Автореф.дис…канд. 
филол.наук.-Л.: ЛГУ, 1981; Махмудов М.А. Разработка системы формального морфологического анализа тюркской 
словоформы (на материале азербайджанского языка). Автореф.дис...канд.филолог.наук.- Баку, 1982; Бектаев .К.Б. 
Статистико 

информационная типология тюркского текста. - Алма-Ата, 1978; Садыков Т. Моделирование киргизской 
именной морфологии. Автореф.дис...канд.филол.наук. –Л.: ЛГУ, 1982; Айымбетов М. Проблемы и методы квантитативно - 
типологического измерения близости тюркских языков (на материалах каракалпакского, казахского и узбекского языков): 
Автореф.дис…д-ра филол.наук. –Ташкент, 1997. -47 с




oshirilganiga qaramay, keyinchalik bu sohada fundamental tadqiqotlar olib borilmagan. Natijada
turkiy xalqlarda kompyuter tilshunosligi nisbatan orqada qolgan. Yani turkologiyaga yangi 
informatsion kompyuter texnologiyalari tatbiq etilmagan (turk va qozoq tilshunosliklari bundan 
mustasno). Bu, albatta, bugungi kun turkologlari oldida turgan eng dolzarb vazifadir. Đshonamizki, 
yaqin kunlarda turkiy tillarning qiyosiy, etimologik, umumiy va hususiy jihatlarini tadqiq qilishdan 
tashqari ularni o’rgatish, o’rganish jarayonini optimallashtiruvchi yangi kompyuter dasturlari ham 
yaratiladi.
Matematik va kompyuter lingvistikasi, Qozog’istonda izchil rivojlangan. Bu erda dastlabki 
amalga oshirilgan tadqiqotlar, asosan, statistik yo’nalishga oid bo’lib, keyinchalik qozoq 
tilshunoslari mashina tarjimasi, avtomatik tahrir, tillarga o’qitish kabi sohalarda ham keng ko’lamli 
ishlarni 
vujudga 
keltirishdi
1

Qozoq 
kompyuter 
lingvistikasining 
shakllanishida 
prof.Q.B.Bektaevning xizmati katta deb aytish mumkin. Olim ilmiy faoliyati davomida matematik 
va injener lingvistikasiga oid o’nlab asarlarni yaratgan 
2
. Bu asarlarda til va nutq birliklarini EHM 
yordamida tadqiq etishning har tomonlama muhimligi takidlanib, ularda amaliy ishlar-dastur va 
lug’atlar ham aksini topgan. Q.B.Bektaev rahbarligidagi «Lingvostatistika va avtomatlashtirish» 
guruhining azolari M.Avezovning «Abay yo’li» romani (4 kitob) tilining chastotali lug’ati so’zligini 
kompyuter yordamida 50 soat davomida tuzib chiqqanlar. Mazkur chastotali lug’atda 20000 dan 
ziyodroq leksema va 60000 so’z shakli («glossema») mavjud bo’lib, u 466 000 marta qo’llanilgan. 
Guruh azolari bu lug’atni tuzish uchun atigi sakkiz oy vaqt sarflaganlar. Vaholanki, shu ish oddiy 
qo’l kuchi bilan bajarilganda, mazkur guruh azolari tinimsiz 10 yil, bir tilchi esa kamida 100 yil 
ishlagan bo’lar edi. Shu tariqa ushbu ulkan ish qozoq tilshunosligida kompyuter lingvistikasining 
rivojlanishiga asos bo’ldi. 
o’zbek tili materiallari bo’yicha kompyuter tilshunosligiga oid tadqiqotlar olib borgan olimlar 
S.Rizaev va S.Muhamedovlardir. Mazkur olimlar ham asosan kompyuter lingvistikasining statistik 
tahlil yo’nalishi bo’yicha ishlarni amalga oshirishgan. S.Muhamedov o’zining R.R.Piotrovskiy 
bilan hammualliflikda yozgan «Đnjenernaya lingvistika i opo’t sistemno-statisticheskogo 
issledovaniya uzbekskix tekstov» nomli kitobida lingvistik modellar, modellashtirish va uning 
umumiy tamoyillari haqida fikr yuritib, o’zbekcha matnlarning kvantitotiv modellarini keltiradi
1

Mualliflar, shuningdek, mazkur asarda turk gazeta matnlarining leksik-morfologik mashina 
tarjimasini ham berganlar (ishning oldingi sahifalarida qayd etilgan A.Babanarovning tadqiqotlariga 
munosabat sifatida)
2
. Mazkur asarda suniy intellekt yaratish va injener lingvistikasi metodlari bilan 
o’zbekcha nutqni avtomatik qayta ishlash jarayonida foydalanish uchun zaururiy bo’lgan 
o’zbekcha matnlarning leksik – morfologik tuzilishining statistik tahlili natijalari keltirilgan. 
Albatta, bunday yirik, jiddiy ilmiy asarni yaratishda S.Muhamedov bu sohadagi o’z izlanishlariga 
Êûðèíàäèêè, áó ñîùàäà òóðêèé òèëëàð áûéè÷à îëèá áîðèëãàí òàä=è=îòëàð àñîñàí ñûç øàêëèíè 
ìîäåëëàøòèðèø (ÿúíè ôîðìàë ìîðôîëîãèÿ), =èñìàí ñòàòèñòèêà âà ìàøèíà òàðæèìàñè áûéè÷àäèð


Yüklə 349,08 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   32




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin