Ko'nikmasini va malalalarini

Kimyo bo'yicha hisoblashlarga oid masalalar. Kimyo o'qitish kursida hisoblashga oid masalalar berilgan bo'lib, o'quvchilar ularni mustaqil yecha bilishlari kerak. Maktab kimyo kursida masalalarning murakkablik darajasi asosida ularni yechish bos­ qichma-bosqich amalga oshiriladi. Masalan, 7-sinfda «Kimyoviy formulalar bo'yicha hisoblash» masalalarini yechish vazifasi keltirilgan. Bulling uchun dastlabki moddalarning molekulyar massala rini ularning formulalari va atom massalari asosida hisob­ lab topish, rnurakkab moddadagi elementlarning atom massalari nisbatini aniqlashga doir masalalar ishlanadi.
65
Modda tarkibidagi elementlaming massa ulushlarini foizda aniqlasb. Modda miqdorini massa, hajm, atom va molekulalar soni asosida hisoblashlar ham 7-sinf Kimyo kursida olib boriladi. Shuningdek, moddalaming eruvchanligini aniqlash, eritma tarki­ bidagi erigan moddaning massa ulushini aniqlashga doir masala­ lar ham beriladi.

8. 
   sinfda gazsimon moddalarga oid hisoblashlar olib boriladi. Masalan, berilgan reaksiya tenglamasi bo'yicha tenglamadagi gazsimon moddaning miqdorini va hajmini aniqlash. Gazsimon moddalarning haqiqiy va nisbiy zichligi, molyar hajm, Mende­ leyev-Klapeyron tenglamalaridan foydalanib, ularning molekul­ yar massalari ni aniqlash, termokimyoviy tenglamalar bo'yicha hisoblashlar olib boriladi.
   
9. 
   sinfda proporsiya usuli bo'yicha hisoblashda biron modda mo'l miqdorda berilganda masalalarning qanday yechilishi, reaksiya tenglamasi bo'yicha hisoblashda moddaning chiqish unumin i aniqlash, modda tarkibida qo'sbimcha bo'lganda reaksiya tenglama­ si bo'yicha hisoblashlarni olib borish va algebraik ru.-ulda murakkab bo'lmagan masalalarn i yecltish o'rga tiladi.
   

Akademik litsey va kasb-hunar kolJejlarida anorganik va organik moddalarning olinishi, ularning kimyoviy xossalariga oid masala­ lar yechish, aralashmalarga oid masalalar, algebraik usulda masalalar yechish amalga oshiriladi.
Kimyo chuqurlashtirilib o'qitiladigan akademik litseylarda umumiy kimyo fanlarini o'qitilishiga yeta rli soat ajratilgan bo'lib, ularda olimpiada masalalarini yechish ham olih boriladi. Olimpiada masalalarini yechishda aralashmalarga oid masalalar, algebraik usulda yechiladigan masalalarga oid hisoblashlar o'quvchilarga tushuntiriladi va bu haqdagi bilimlari rivojlantirib boriladi.
Hisoblashlarga oid masalalarni yechishda fizika va matematika fanlari bilan kimyo fani orasidagi fanlararo uzviy bog'lanish borligi aniq misollar bi.Ian tushuntiriladi. Misol uchun kimyoviy masalalami yechishda fizika fanida qo'llaniladigan grafik usulidan foydalanish mumkinligi aytib o'tiladi. rvfasala yechishda kimyo­ viy qonuniyatlarniug matematik ifodalari tenglamalaridan foy­ dalanib, ula rga son qiymatlarini qo'yib hisoblashlar amalga oshi­ riladi.
66
Kimyoda masalalar yechisbga qo'yiladigan yagona metodik talablar. O'quvchila ming masala yechish malakalarini egallash­ larida asosiy vazifa o'qituvchilar zimmasiga yuklatiladi. O'quvchi­ larda mustaqil holda masalalar yechish ko'nikmalarini hosil qilish ham o'qituvchining vazifasidir. Masalalar yechishga quyidagicha didaktik talablar qo'yiladi:
1. Masala yechish uchun qanday tushuncha , qonun, nazariya va faktlar masala yechish ja rayonida foydalanilganligi, unda mod­ daning qaysi xossasi va qanday kimyoviy reaksiyalardan foydala­ nilganligi ko•rsatiladi.

2. 
   Masala yechishda qaysi usullardan foydalanish maqsadga muvofiqligi ko'rsatiladi.
   
3. 
   Masala yechishda o'quvchilarning fikrlash jarayonlari rivojlan­ tirib boriladi.
   
4. 
   Berilgan masalalar qanday didaktik vazifani bajarishi aniq­ lanadi.
   

Agar o'qituvchi o'z oldiga faqat nazariy materiallarni mustah­ kamlash maqsadini qo'ygan bo'lsa, bunday masalalar o'quv­ chilarga avvaldan ma'lum bo'lishi kerak. Agar o'qituvchi o'z olcliga yangi tipdagi masa larni yechish vazifasini qo'ygan bo'lsa, o'quvchilarga masala yechish metodikasini tushuntiradi. O'qi­ tuvchi masalalar yechish metodikasini tushuntirishda avval biron masalani o'zi yechib ko' rsatishi kerak. Masalalar yechish darsida o'quvchilarning masala yechishga oid bilimlarini faollashtirish lo­ zim. Shundan so'ng masala sharti tahlil qilinadi. Masala shartida berilgan va aniqlanishi zarur bo'lgan kattaliklar belgilanadi va masala yechish algoritmi tuziladi, hisoblashlaming matematik va fizik usullari amalga oshiriladi. Yangi tipdagi masalalami yechish usullarini o'rgatishda avval masala ni yechish algoritmi aniq qilib tuziladi, ularni o'quvchilar yozib oladilar va u masala yechish­ ning qaysi tipiga kirishi tushuntiriladi. O'qituvchi masalani yechib ko'rsatadi, so'ngra doskaga a'lochi o'quvchilardan birini chiqarib, unga yechilgan masalaga o'xshash masala yechishni taklif qiladi. Shundan so'ng sinfdagi o'quvchilar shunga o'xshash masalani yechadilar. Murakkab masalalarni yechish bilimdon o'quvchilarga beriladi. Murakkab masalalarni yechish sinfdan tashqari mash­ g'ulotlarda olib borilishi maqsadga muvofiqdir. Chunki dars jara-
67
yonida murakkab masalalarni yechish ko'p vaqt talab etadi va dars rejasi bajarilmay qolishi mumkin.
Quyida hisoblashga oid masalalar yechisb metodikasini kelti­ ramiz. Turli tipdagi kimyoga oid masa lalar yechishda modda miq­ dori tushunchasidan foydalaniladi. Masalan, NaN0₂ ning 15 g eritmasidagi kislorod atomlarining soni 4,8· 10²³ donaga teng. NaN0₂ eritmasining massa ulushini foizda hisoblang.