Koordinasiya c r yanına (5-14 kA) uy un olan g rginlikdir, kV-la

 (
15.1.42)
Deyildiyi kimi qısa qapanmaya q d r olan simmetrik rejimd  ba lan ıc
g rginlik sıfır olur- 
u
qq
(t
1
)=0. (15.1.40-15.1.42) sistem  t nliyin 4 –cü 
ifad sind n göründüyü kimi, qısa qapanmadan sonra neytral nöqt nin
g rginliyi, h r bir faz g rginliyinin ani qiym tl rinin sad   c ml nm sind n
ibar t olur. Hesabatlar qısa qapanmı  fazanın c r yan v   g rginliyind n
ba layır.  F rz ed k ki, A fazasında qövsün yanması
a
=270
0
 –y  yaxın bir 
nöqt d  ba layır. Onda, 
u
a
(t
1
)=-U
f
; u
s
(t
1
)=0.5U
f
; u
ba
=(0.5+k)U
f
>u
s
(t
1
). Bu 
halda sxemd  qısa qapanma nöqt sind n
I=3 S
f
U
f
. Inteqralın h lli üçün 
hesabat addımı seçirl r. Bunun üçün
C
L
1
-  uy un zaman sabitind n

_________________Milli Kitabxana__________________ 
418 
istifad  etm k olar- 
C
L
. Zaman sabitini seçdikd n sonra onu  N
1
 -
bölürl r. N
1
=10÷20 arasında d yi n tam  d ddir, onun köm yi il  yüks k
tezlikli s rb st r qsl ri hesablamaq olur.  T= /N
1
 i ar si hesabat addımıdır v
onun t tbiqi il  inteqral ifad l r hesablana bil r. 
A fazasında ixtiyari zaman üçün g rginliyin qiym ti a a ıdakı kimi 
hesablanacaqdır: 
dt
L
R
t
t
i
L
dt
t
u
t
t
t
E
d
t
u
t
t
a
t
a
a
m
a
t
/
exp
)
(
)
(
1
)
cos
1
(
cos
sin
sin
)
(
1
0
0
0
(15.1.43) 
Hesabatların aparılması zamanı a a ıdakı nisbi vahidl ri q bul edirl r:
a
=270
0
v
 sos
a
=0, sin
a
=-1, 
=1, E
m
=1,
C
L
R
R
v
C
L
L
L
. M xsusi tezlik hesabatı:
Hs
C
C
L
fa
f
m
5200
6
,
3
10
10
9
4
1
1
4
9
 Sabit addım
seçildikd n sonra hesabatlar diskret parametr n-d n asılı olacaqdır. Bu 
parametr v  yuxarıda seçilmi  nisbi vahidl rin köm yi il  a a ıdakı ifad l rd n
hesabat aparılır:
1
0
0
0
/
exp
sin
n
m
a
n
m
a
n
m
n
a
n
u
m
n
L
R
n
i
TR
n
u
T
t
n
u
 
 
 
 
 
 
 
 
 
(15.1.44) 
(15.1.43) ifad sinid  sa   t r fd ki U
n
/P  v
L
R
P
PL
/
 kimi h ddl rin
orijinalları, A fazası üçün    nam lum c r yana aid olan h ddl rl  eynidir. Ona 
gör i
a
[n] –ın hesabatı üçün (15.1.42) ifad sinin birinci t nliyi t tbiq edilir v
u
a
(t)  t yin edilir. Alınan n tic y  gör  (15.1.42) ifad sinin birinci t nliyini
hesablamaq olar. Lakin bunun üçün i
a
[n] –nın hesablanmasında vv lc u
s
[n]
v u
b
[n] m lum olmalıdır. Inteqral  t nlikl r n z riyy sin  gör  bu k miyy tl r
a a ıdakı kimi hesablanır:
u
s
[n]=u
sa
[n]-u
a
(t
1
)·(1-k)·e
-(nT)R/L
·sos(nT/
C
L
);
u
b
[n]=u
ba
[n]-u
a
(t
1
)·(1-k)·e
-(nT)R/L
·sos(nT/
C
L
).
 Bu halda hesabatlar (15.1.42) v  (15.1.43) sistem t nlikl rinin ikinci 
t nlikl ri il  aparılır. Alınmı n diskret nöqt l rd n asılı olaraq hesablanmı
g rginlik  yril ri
k. 15.1.7 –d  verilmi dir.  Bu  yril r bir çox  d biyyatlarda 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
419 
verilmi   n tic l rl  üst-üst  dü ür [1,20,46].  yril rin alınmasında 6(10) kV 
b k l rin a a ıdakı parametrl ri istifad  edilmi dir c dv l 15.1.1. 
6-10 kV  b k  üçün m s l d  istifad  edil n  hesabat parametrl ri 
         
 
 
 
 
  c dv l 15.1.1 
Nominal 
g rginlik, 
kV
R
qövs
, Om 
L
m n
, mHn 
C
f
,mkF C
fa
, mkF 
R
iz
,, Om 
6 0,01-1 
0,2-5 
1-9 
0,33-3 
18-150 
10 0,01-2,5 
0,2-12 1-3 0,3-1 50—150 
k.15.1.7. Izol  edilmi  neytralı EÖX-d  bir fazlı qövs qapanması zamanı
keçid prosesind  hesablanmı  g rginlik  yril ri: a- A fazasının v  b – C  
fazasının g rginlikl ri, v- B fazasının qısa qapanma nöqt sind ki c r yanı.
Hesabat üçün götürülmü  10 kV elektrik verili   x ttind   v
b k
sxemind , bir fazlı qısa qapanma rejimind  qövsün yanıb - sönm si zamanı
c r yan v   g rginlik d yi m l ri  5200 Hs m xsusi tezlikl  ba  verir. Bu 
m xsusi tezlikl r v  qısa qapanmanın yanıb-sönm  rejimind  alınan ba lan ıc
rtl ri, (15.1.40)-(15.1.42) sistem t nlikl rinin daxilind  n z r  alınır.
15.1.4 Bir faz-torpag sistemind  b rpa olunan g rginliyin hesabatı
Açarın gütbl rind  gövsün sönm sind n sonra yaranan g rginliy  keçid 
prosesinin b rpa olunan g rginliyi deyilir (KBG). H gigi b rpa olunan 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
420 
g rginlik v  sistemin KBG g rginlikl ri f rgli prosesl rdir. H gigi KBG—
açarın kontaktlarında ölçül n g rginlikdir. Bu KBG sxem v  sistemin 
parametrind n, h mçinin açarın xass l ri v  konstruksiyasından asılıdır. O 
cüml d n KBG kontakt rezistorları, gövs g rginliyi, gövs söndükd n sonra 
kontaktlar arası keçiricilikd n v  s. asılıdır. Ona gör   f rgli konstruksiyalara 
malik olan açarların eyni  raitl rd  açılan kontaktları arasında KBG f rgli 
olur. Sistemd  meydana çıxan KBG is  sistemin xarakteristikasından asılı olur. 
Sistem KBG –l rind  açarların konstruksiya v  xass l rinin bu proses  olan 
t siri n z rd n atılır. Çünki sistemin ideal açarla açıldı ı g bul edilir. Bu halda 
gövsün mügavim ti sıfır, gövs söndükd n sonra is  aralı ın sonsuz böyük 
mügavim t  malik oldu u q bul edilir. KBG-nin hesabatına bu cür yana ma, 
sistemd  KBG-nin hesablanmasını asanla dırır v  onların açarların
normalla dırılmı  KBG xarakteristikaları il  müqais  edilm sin  imkan verir.  
Bir faza, faza-yer sistemind  KBG-nin hesabatı üçfazlı sisteml rin uy un
hesabatlarına ilk z min t kil edir. Neytralı effektiv torpaglanmı  güclü 
elektirk stansiyaları üçün bu hesabatlar xüsusi  h miyy t da ıyır. Bel  tipik 
yarımstansiya v  ona birl mi
b k nin sxemi  k. 15.1.8-d  verilmi dir.
1
1
k15.1.8. Effektiv torpaglanmı
b k  v  ona go ulmu  stansiyanın    sxemi. 
Elektrik stansiyasının blok sxemin  generator v  yüks ldici 
transformatorlar, dig r elektrik stansiyalar il
lag l ndirici x ttl r daxildir. 
Sxemd
rti olarag bir agregat (generator-transformator bloku) göst rilmi dir. 
k15.1.8-d  h mçinin elektrik aparatları, birl dirici naqill r v  yı ma  inl r
uy un C
1
 tutumu go ulmu dur. Bu tutumun qiym ti böyük olmasa da b rpa 
olunan keçid g rginliyin qiym tin  güclü t sir edir. 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
421 
Sxemd  göst rilmi  K1 nöqt sind  üçfazlı qısaqapanma yarandıqda x tt
açarı   c r yanını açır. Bu c r yanın hesabatı
k.15.1.9 sxemi üzr  aparılır.
Sxem yerl  stansiyaya aid x
m
  v   x tt  birl mi  uzaq stansiyaların x
uz
 - düz 
ardıcıllıqlı müqavim tl rind n ibar tdir. Uy un olaraq c r yanlar I
m
  v
I
uz
kimi i ar  olunmu dur.
k15.1.9.-da üçfazlı sistemin bir fazasını seçib, qq zamanı açarın h min 
qütbünd  b rpa olunan keçid g rginliyinin hesablanmasına baxag.  
k.15.1.9 Üçfazlı qısa qapanma c r yanının hesabat sxemi 
k15.1.10 sxemi paralel birl mi  yerli x
m
 , C
1
  v  uzaq birl m l rin 
c m müqavim ti Z
c
- d n ibar tdir. M lumdur ki, uzaq birl m l rin bircinsli 
x ttl ri eyni m ftill  (eyni dayaqlarda) ç kilmi  olduqlarından keçid 
prosesind  aktiv qiym tli dal a müqavim tl ri
C
L
z
d
- il
v z edilir. 
Bir neç
laq  x ttl ri olduqda Z=Z
d
/n kimi (n-x ttl rin sayı) götürülür. 
Dig r z d l nmi  x ttd n ba qa x ttl r ikinci ba ında açıq q bul edilir. Çünki 
x ttl rin ikinci ba ına dig rl rin  qo ulmu  transformatorlar keçid prosesinin 
yüks k tezlikl rind  müqavim tl rin çox böyük s p l nm  qiym tl ri yaranır.
Açarın qütbünd  KBG-ni superpozisiya (toplanma) prinsipin
sas n, qısa
qapanma yerind
ks c r yan m nb yinin qo ulması üsulu il  h ll edirl r. Bu 
sxeml r v  metod a a ıdakı kimi izah edilir.    

_________________Milli Kitabxana__________________ 
422 
1
k 15.1.10. KBG hesabatı üçün  v z sxemi 
Açılan
t
I
t
I
i
m
sin
2
sin
  c r yanı sıfırdan keç rk n,  t=0
anından ba layan keçid prosesind  qövs sönür.  g r h min anda,  ks i ar li
c r yan m nb yi qo arag, -
t
I sin
2
  v  dig r m nb l rin E.H.Q. 
generatorları untlanılsa, açarın qütbünd  olan g rginlik KBG-yi olacaqdır. Bu 
g rginlik a a ıdakı operator ifad si il  yazılır:
   
 
)
(
)
(
p
Z
p
I
U
bkg
 
   (15.1.45) 
Burada z(p) yer – faz sxeminin kontaktlara n z r n
k 15.1.10- da 
göst rilmi  operator  kilind ki giri  müqavim tidir.
   
 
c
m
Z
Z
PC
PL
p
Z
1
1
1
)
(
 
 
            (15.1.46) 
KBG-nin hesabatında
sas n qısa qapanma nöqt sind   c r yanın
periodik t kledicisi n z r  alınır. Sonralar aperiodik c r yanın t siri d  n z r
alınacaqdır. Ad t n c r yanın aperiodik t kiledicisi KBG-nin qiym tini
azaldır. Keçid müdd tinin azalması s b bi il  açılan
t
I sin
2
c r yanı kiçik 
x ta il
t
I
t
dt
di
i
o
t
2
il
v z etm k olar. 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
423 
Onun Laplas çevirm sin  gör   t sviri 
2
2
)
(
P
I
p
I
olacaqdır. I(p)  v
z(p) ifad l rini
KBG
U
-in ifad sind  yerin  yazdıqda a a ıdakı operator t nliyi
alınır:
1
1
2
1
1
1
1
2
)
(
C
L
P
Z
C
P
PC
I
p
U
m
c
BKG
 
         (15.1.47) 
Keçid prosesi sıfır ba lan ıc
rtl rind  keçir. Çünki t=0 anında c r yan
sıfırdan keçir v  açarın kontaktlarında yaranan qövsün söndüyü h min anda 
g rginlik d  sıfır idi. Sonuncu ifad nin analitik üsulla tapılan orjinalı a a ıdakı
kimi ifad  edilir:
2
2
exp
2
exp
2
2
exp
2
exp
2
exp
1
1
1
1
1
1
C
Z
t
C
Z
t
C
Z
t
C
Z
t
C
Z
t
u
u
c
c
c
c
c
q
KBG
         (15.1.48) 
Burada 
)
/
4
(
1
1
2
m
c
L
C
Z
,
m
q
L
I
u
2
-qayıdı  g rginliyi adlanır, sas 
tezliy  gör   t yin olunur. Keçid prosesinin sonunda b rpa olunan g rginlik, 
qayıdı   g rginliyin   b rab rl ir. Qayıdı   g rginliyinin qiym ti faz 
g rginliyinin amplitudasından böyükdür v  keçid prosesi  rzind  sabit qalır.
Çünki 
k
m
L
L
  v
k
L
b k  sistemin qısa qapanma nöqt sin   q d r olan 
induktivliyidir. Keçid prosesinin xarakteri ölçü vahidi olmayan 
msalından
asılıdır. Onun yerin  hesabata daha uy un  olan 
m
c
L
C
Z
1
2
1
parametri q bul edilir. 
1 qiym ti keçid prosesinin 
monoton oldu u kritik  rt  gör  seçilir.  -nin kiçik artması il  keçid prosesi 
r qsi xarakter  keçir. 
1 olduqda keçid prosesi monoton xarakterli olur 
k15.1.11. Z
c
müqavim ti g rginlik r qsl rinin sönm sini t yin edir. 
1

_________________Milli Kitabxana__________________ 
424 
olduqda
1
5
,
0
C
L
Z
Z
m
kr
c
 olur. 
kr
c
Z
Z
nisb ti il   t yin edilir. KBG-nin 
müxt lif
msalı üçün analitik ifad si mür kk b alınır.
  A a ıda xüsusi hallar üçün KBG-nin ifad l ri verilmi dir:
1 halı
üçün (kritik  rt)
m
c
m
c
q
BKG
L
t
Z
L
t
Z
U
U
2
exp
)
2
1
(
1
           
(15.1.49) 
halında proses sönm  olmadan r qsi xarakterd  d yi ir.
)
/
cos(
1
1
C
L
t
U
U
m
q
BKG
     (15.1.50) 
0
1
C
 olduqca proses eksponensial qanunla d yi ir:
m
c
q
BKG
L
t
Z
U
U
exp
1
  
 
(15.1.51) 
Son üç ifad nin birinci h ddi qayıdı   g rginliyin   b rab r, ikinci h ddi is
s rb st g rginliy   b rab rdir. S rb st g rginlikl r Z
c
 müqavim tin  uy un
sönm
msalı zaman keçdikc  azalır.
B rpa olunan g rginliyin sür ti. KBG-nin sür ti dön nin açılma 
prosesin   t sir edir. Tutum olmadıgda açarın qütbünd   g rginlik eksponenta 
qanunu il  artır. KBG-nin sür ti (15.1.49.) ifad sinin tör m si kimi tapılır:
m
c
c
KBG
L
t
Z
Z
I
dt
dU
exp
2
 
   (15.1.52) 
t=0 anında (15.1.52) ifad si KBG-nin sür tini verir: 
c
Z
I
S
2
 
    (15.1.53) 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
425 
        
      /
20
 8
  4
  3
    2,0              1,0
k15.1.11.Birfazlı sistemd  KBG-in ümumil dirilmi
yril ri
Göründüyü kimi KBG-nin sür ti açılan c r yan v   c m müqavim tl
müt nasibdir.
Tutum oldugda 
)
(t
U
KBG
yrisini ba lan ıc hiss d  çökük xarakter alır, 
yrilikd n sonra is  qabarıq
kild  artır
k 15.1.12 a,b. 
H nd si olaraq KBG-nin orta sür ti kimi koordinat ba lan ıcından keç n
x ttin absiss oxu il  t kil etdiyi buca ın tg-si q bul edilir. Eyni zamanda onu 
(15.1.53) ifad si il   Z
kr
c
Z v
0
1
C
 olan halda   sür t
msalını n z r
almaqla a a ıdakı kimi hesablamaq olar:
   
 
 
kr
Z
I
S
2
     (15.1.54) 
 vuru u S
o
or
S
/
nisb tin   b rab rdir.
msalı
 parametrinin 
funksiyasıdır.

_________________Milli Kitabxana__________________ 
426 
0
0
b)
a)
5
1
3
2
1,0
1,0
1
C z
U      /U 
1
2
0
0
4
U      /U 
k 15.1.12 KBG-in sür tini izah ed n qrafikl r, toxunanlar-tör m  üsulu il
ifad si  a) tutum olmadıqda, b) tutum olduqda 
44
,
1
;
6
,
0
;
1
;
6
,
0
;
1
;
6
,
0
,
1
  olur. 
H nd si olaraq, KBG-nin orta sür ti kimi koordinat ba lan ıcından keç n
x ttin absiss oxu il   t kil etdiyi bucaq q bul edilir. Eyni zamanda (15.1.54) 
ifad si il   Z
kr
c
Z   v
0
1
C
 olan halda sür t
msalını n z r  almaqla 
hesablamaq olar: 
kr
Z
I
S
2
     (15.1.55) 
 vuru u nisb tin  b rab rdir. 
msalı
 parametrinin funksiyasıdır. 
15.1.5 Üçfazlı effektiv torpaqlanmı
b k d  b rpa olunan keçid 
g rginliyinin hesablanması
Üçfazlı qövsün açarların kontaktlarının açılması halında sönm si eyni 
zamanda ba  vermir. Bunun s b bi qövs c r yanlarının faz sürü m l ridir. 
b k l rin qısa qapanma statistikası, 80-90%-in bir fazlı qq il  ba  verdiyini 
göst rir. Üçfazlı qısa qapanma az olur. Bu qq  sas n yerl  qapanma il  ba
verir. Üçfazlı yerl  qapanmayan qq nadir hallarda mü ahid  edilir. Ona gör
üçfazlı yerl  qısa qapanmaya baxaq. 
Üçfazlı yerl  qq. Bel  qapanmada üçfazlı qq c r yanlarının birinci 
sıfırdan keç n fazası açılır. Dig r iki fazanın c r yanları is  h l lik qapanmı
qalır.

_________________Milli Kitabxana__________________ 
427 
Birinci qütbün c r yanı açılır v  qövs söndükd n sonra ikifazlı yerl  qq 
rejimi ba layır. Ikinci qütbd  qövs açıldıqdan sonra is  bir fazlı yerl  qq qalır,
üçüncü qütb qövsünün sönm si is  bir fazlı qq açılması il  ba a çatır.
KBG-ni t yin etm k üçün açarın açılan c r yana
ks olan c r yan
m nb yi qo ulur. Dig r iki qütb qapanmı   v ziyy td  qalır.
k15.1.13-  bu 
halda sistemin simmetriyası pozulur. Açılan qütb  gör  sistemin giri
müqavim tinin tapılması üçün simmetrik toplananlar metodundan istifad
edirl r. Bunun üçün düz ( ks) v  sıfır ardıcıllıqlı v z sxeml ri s k.15.1.13 b 
qurulur.
)                                                  
)                                                  
0                         
                         
0                         
                         
0                        
                         
 0                        
 0                        
                         
 1                        
 1                        
                         
                         
                         
1                        
                         
1                         
                         
1                         
k.15.1.13  3 fazlı sistemd  KBG-nin hesablanmasına aid sxem 
g r generatorlar üçün düz v
ks ardıcıllıqlı eyni götürül rs , sıfır
ardıcıllıqlı
v z szemi onlardan yalnız EHQ-m nb yinin olmaması il
f rql nirl r. Göründüyü kimi h r sxem üç elementin paralel birl m sind n
ibar tdir :- generator v  transformtorun c m induktivliyi L
m
 (sıfır ardıcıllıqda
is  yalnız transformatorun induktivliyi 
mo
L
olur), C tutumu v  x ttl rin uy un
ardıcıllıqlı müqavim tl ri. Açarların açılan qütbl rin   n z r n sxeml rin giri
müqavim tl ri a a ıdakı kimi hesablanır:

_________________Milli Kitabxana__________________ 
428 
1
0
0
0
1
1
1
1
2
1
/
1
1
/
1
1
c
mo
c
m
Z
C
L
Z
Z
C
L
Z
Z
     (15.1.56) 
Düz v  sıfır ardıcıllıqlı yekun induktivlikl ri generator v
transformatorun nisbi müqavim tl rind n hesablamaq olar. 
1
C   v
0
C -in 
tapılması a a ıda göst rilmi dir. Uzun bircinsli x ttl rin düz v  sıfır ardıcıllıqlı
v z sxemind  dal a müqavim tl rin   b rab r qiym td  aktiv müqavim tl r
götürülür. 
Açarın qütbl rind  g rginlik v  c r yanları U
A
B
U
C
U ,
,
A
I
,
B
I
c
I  kimi 
i ar  ed k. Uy un olaraq simmetrik toplamları U
1
2
U
3
U v
1
I
2
I
3
I
 kimi 
götür k. M s l nin h lli üçün  lav
rtl r verilir. 
o
U
U
c
B
 v
I
I
A
-açılan c r yandır.
Axtarılan U
A
g rginliyinin simmetrik t kiledicil ri a a ıda yazılmı dır.
)
(
3
1
)
(
3
1
)
(
3
1
2
2
2
1
0
c
B
A
c
B
A
C
B
A
aU
U
a
U
U
U
a
U
a
U
U
U
U
U
U
  
 
(15.1.57) 
burada a=e
3
2
j
  ardıcıllıq v  ya vektorların dönm
msallarıdır.
lav
rtl ri n z r  aldıqda (15.1.57) d n a a ıdaki ifad  tapılır.
I
I
I
I
U
U
U
U
A
2
1
0
2
1
0
3   
      
 
(15.1.58) 
H r   bir  ardıcıllıq  üçün  Kirxhov  t nliyini  yazdıqda
U
1
=
,
1
I ·
1
Z ; U
2
=
,
2
I
·
3
Z ; U
0
=
,
0
I ·
0
Z  olar. 
(15.1.58) b rab rliyi v   sonuncu   ifad l ri   daha  uy un  bir   kild
yazmaq olar: 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
429 
0
0
0
2
2
2
1
1
1
2
1
0
3
3
3
3
,
3
3
3
3
3
Z
I
U
Z
I
U
Z
I
U
U
U
U
U
A
     (15.1.59) 
Bu  b rab rlikl r
k. (15.1.14) -d   göst rilmi   kompleks  v z  sxemi  
uy un  g lir  bu  sxemi  giri   müqavim ti
2
1
Z
Z
  halı üçün 
0
1
0
1
)
,
1
,
1
,
1
(
2
3
Z
Z
Z
Z
Z
ekv
  olar. 
 
 
 
(15.1.60) 
Bel likl  uç fazlı  qq-da  açarı 1-ci  qütbünün  açılması zamanı  KBG-nin 
(15.1.60)  ifad si il  hesablamaq olar. Bunun üçün, 
C
L
m
 v
C
Z  parametrl rini 
ekvivalent üçfazlı sxemd n alınmı  qiym tl rl
v z etm k lazımdır:
3
2
;
2
3
;
2
3
0
1
)
1
,
1
,
1
(
0
1
0
1
)
1
,
1
,
1
(
0
1
0
1
)
1
,
1
,
1
(
C
C
C
Z
Z
Z
Z
Z
L
L
L
L
L
ek
ek
ek
 1                        
3
3
2                        
 0                        
3
                        
)
k.15.1.14 KBG-nin hesabat sxemi 
Üçfazlı yerl  qapanmayan QQ.
KBG-nin hesabatına gör  bu hal a ır
rejiml rd ndir. Lakin bu QQ-nin ehtimalı çox azdır. KBG-nin hesabatına ciddi 
yana ıldıqda
k (15.1.14-b)-d  göst ril n x tt müqavim tl ri n z r
alınmalıdır. Hesabatlar göst rir ki, Z müqavim tinin KBG-y   t siri azdır.
T qribi hesabatlarda x tt müqavim tini z
götürm k olar. Bu zaman sıfır

_________________Milli Kitabxana__________________ 
430 
ardıcıllıgqlı budaq  k 15.1.14 a -da açıq götürm k olar, onda ekvivalent giri
müqavim ti a a ıdakı kimi yazılır: 
1
)
3
(
5
,
1
Z
Z
ek
 
    (15.1.61) 
Göründüyü kimi sxem yalnız L
c
m
Z
C,
,
-nin düz ardıcıllıqlı parametrl i il
göst rilir. Bu halda giri  müqavim ti
5
,
1
1
Z
-  vurulur. Bu halda da KBG-nin 
hesabat ifad si (15.1.61) kimi götürülür. 
Birinci qütb açıldıqdan sonra sxem iki fazlı QQ keçir. Yerl  qapanma 
olmadı ından açarın 2-ci v  3-cü qütbl rin  ardıcıl müqavim t qo ulmu  olur. 
Ona gör  bu aralıqlardakı g rginliyin yarısına b rab r olur. Ona gör  2-ci v  3-
cü qütbl rin açılması yüngül rejim olur. 
Birfazlı QQ.
Yuxarıda deyildiyi kimi birfazlı qq açılması, üççfazlı qısa
qapanmada axırıncı fazın açılmasına uy undur. Bu halda c r yan 1-ci qısa
qapanma nöqt sind ki c r yandır. Bu c r yanın hesabatı
k 15.1.15-d
verilmi
v z sxemin
sas n aparılır.
)                                                  
)                                                  
/2                         
                        
                         
                         
1/3                         
2/3                         
 =                      
 0                        
/3                         
2                        
 =                       
 1                        
 =                
 1                        
                         
                         
 0
                         
                         
                         
)                                                  
                         
 0                        
2                        
                         
                         
 1                        
k 15.1.15 Hesabat sxeminin  ekvivalentl dirilm si
b) sxem  gör  düz,  ks v  sıfır ardıcıllıqlı müqavim tl r ardıcıl qo ulmu
v   c r yanlar
3
I
-   b rab rdir. KBG-ni hesablamaq üçün açıq dövr y   -
t
I
i
2
ks c r yan m nb yi qo ulur v E m nb yi is  dövr d n çıxarılaraq
untlanır
k.15.1.11 c) sxemi. QQ-da açarın kontaktına n z r n giri
müqavim ti a a ıdakl kimi hesablanır:

_________________Milli Kitabxana__________________ 
431 
3
2
0
1
1
Z
Z
Z
ek
 
              
            (15.1.62) 
KBG-nin hesabatları yen  d  (15.1.62) ifad si il  aparıla bil r. Bu halda 
m
L ,C, Z
c
parametrl ri a a ıdakı ekvivalentl ifad l rl
v z edilir:  
1
0
0
1
)
1
(
0
1
1
0
1
)
1
(
2
3
,
3
2
,
3
2
Z
C
C
C
C
Z
Z
L
L
L
L
ek
ek
ek
Bel likl  (15.1.62) ifad si QQ-nin açılması zamanı KBG-nin 
hesablanmasının universal ifad si olaraq istifad  edilir. 
Natamam qo ulmalar v  birfazlı QQ-ın açılmasında alınan yril r keçid 
prosesind  g rginliyin rezonans xarakterin  aid edilir.  
Lakin ferrorezonans xarakterli ifrat g rginlikl r bunlardan keyfiyy tc
f rqlidir. Indii is  bu m s l y  baxaq. 
15.1.6 Ferrorezonanas xarakterli daxili ifrat g rginlikl r
 Elektrik  ötürm l rind  ferrorezonans ifrat g rginlikl ri, 
b k d
müxt lif s b bl rd n elektrik ma ınları v  transformatorlarda olan maqnit 
içlikl rind ki doyma prosesi il  ba  verir. 
Nominal g rginlikd  maqnitl nm   c r yanı transformatorun nominal 
c r yanının 2-4%-ni t kil edir. G rginlik nominaldan çox oldu u halda 
maqnitl nm   c r yanı da sür tl  nominal c r yana q d r artır. Bu 
maqnitl nm   c r yanında yüks k harmonikaların payı çoxalır. T hrif olunan 
c r yanın forması d yi ir v  onun  sas harmonikasının amplitudası maksimal 
c r yanın 50-70 %-ni t kil edir. 
T rkibind  yüks k tezlikli toplananlar olan c r yan 2  yrisi il  d yi ir. 
Qeyri sinusoidal c r yanlar sxemd  olan elementl rd n keçdikd  qeyri 
sinusoidal formalı g rginlikl r yaradır. Bel likl  transformator v  EÖX-in 
x ttin dig r nöqt l rind  yüks k harmonikalı g rginlik dü kül ri meydana 
çıxır.
Transformatorun maqnitl nm  c r yanının artması b zi hallarda s naye
tezlikli g rginliyin m hdudla masına s b b olur. Uzaq ötürm l rd  maqniti 
doymu  transformatorlar, qeyri x tti reaktorlar kimi, x ttin tutum c r yanlarını
qism n kompensasiya edirl r.
k. 15.1.16-da maqnitl nm   c r yanı nominal c r yanın 2%-i q d r
olan hal üçün, gücü x ttin nominal gücün   b rab r olan transformatorun 
maqnitl nm  xarakteristikası verilmi dir.

_________________Milli Kitabxana__________________ 
432 
2
1
 / 
1,6
1,2
0,8
0,4
 0
1
         2
k.15.1.16. Transformatorun qeyri x tti maqnitl nm  xarakteristikası
1-maqnitl nm   c r yanının g rginliyin amplitudasından asılıl ı, 2-s naye
tezlikli c r yan v  g rginlik asılılqları
g r sxemin müqavim ti az yükl nmi   v  ya yüksüz transformatora 
nisb t n tutum xarakterli olarsa, ifrat g rginliyin qiym ti xeyli artır. Bu hal 
qeyri x tti dövr l rd  ferrorezonanas hadis sin  aid tipik misaldır. S naye
tezlikl rd  rezonanasa g lm harmonik rezonanas, f rqli tezlikl rd   (s naye
tezliyind n böyük v  ya kiçik) is , qeyri harmonik rezonans adlanır.
Ferrorezonans ifrat g rginliyini qeyri x tti induktivlik, tutum v  aktiv 
müqavim tin sinusoidal m nb y  qo ulma sxeml rinin köm yi il  öyr nirl r. 
Reaktiv  L, C elementl rinin ardıcıl qo ulmasında g rginlikl r ferrorezonansı,
paralel qo ulmasında is  c r yanlar ferrorezonansı yaranır.   
Texniki
d biyyatlarda qeyri x tti xarakteristikanın müxt lif
kild
verilm si göst rilir. Onlar c r yanın
sas harmonikasının, s naye tezlikli 
g rginliyin amplitudasından v  ya induktivliyin maqnit ili m  selind n asılılı ı
kimi qrafik  kilind , h min asılılıqların approksimasiya edilmi   t qribi
funksiyası v  ya c dv ll r
kilind  veril  bil r [57]. Onların t siri qeyri x tti 
induktivlik qo ulmu R, L, C dövr sind   c r yanla g rginlik arasında qeyri 
x tti Volt-Amper xarakteristikası
k.15.1.17 v   ya transformatorun doyma 
halında induktivlikl  maqnit ili m  selinin asılıl ı kimi hesabat alqoritml rin
daxil edilir. Bu zaman elektrik  b k sind  olan ötürücü x ttl r dig r
elementl r v   x tti maqnit dövr l ri adi qaydada n z r  alınır. Bizim 
yana mamızda bu asılılq
k.15.1.16 –ya uy un, lakin onun induktivlikl
maqnit ili m  seli arasında doyma c r yanı il  yazılmı  t qribi approksimasiya 
formasında verilir:

_________________Milli Kitabxana__________________ 
433 
4
3
2
00262
,
0
0514
,
0
0234
,
0
0026
,
0
8
,
0
I
I
I
I
I
 (15.1.63)
 (15.1.63) 
ifad sind  verilmi
msallar  k.15.1.16  yrisind n 4 nöqt d
götürülmü  koordinatlara gör   t rtib edil n t nlikl r sistemind n t yin
edilmi dir. Bu  msallarla aparılan hesabatlarda verilmi
yriy  çox yaxın olan 
asılılıq alınmı dır.
Bel likl  sistemd  olan qeyri x ttilik maqnitl nm   c r yanı v  maqnit 
ili m  seli kimi alqoritml r  daxil edilir. Hesabatların bundan sonra inteqral 
t nlikl r metodu il  aparılması heç bir ç tinlik tör tmir. Hesabatın bu  kild
aparılması qrafik-analitik v   c dv l üsullarına nisb t n daha s rf lidir. 
Kompüterl rd  asan proqramla ır v  hesabat x taları seçilmi
msalların t yin
oblastına gör  ixtiyari kiçik h dd  q d r azaldıla bilir. Bu halda s hif  379–da 
verilmi  (14.1.11-14.1.14) t nlikl rin
lav  s rh d
rti kimi x ttin vv lind
transformator içliyinin qeyri x tti c r yan t nliyi qo ulur. Dövr l rin bel
t qribi analizi yüks k tezlikl rin t sirinin az oldu u v  qeyri x tti  (I ) v  ya 
U(I ) asılılı ın
sas tezlikl rin t siredici qiym tl ri arasında güclü oldu u
hallarda do ru ola bil r. 
k.15.1.17-d , (15.1.63) üstlü funksiyanın köm yi il
alınmı  doyma  yrisi v   x ttin giri ind  hesablanan rezonans g rginliyinin 3 
yrisi verilmi dir. Sxemd  aktiv müqavim tin g rginlik dü küsü hesabına
rezonans zamanı yrinin çökük hiss si sıfır s viyy d n yuxarıda yerl ir. Ideal 
L-C parametrl ri olsa idi g rginlik yrisinin çökük hiss si sıfır olardı.
   /
2,4
2,0
1,6
1,2
0,8
0,4
0,0                 1,0                 2,0                   3,0
 (0)/
2
         1
                    3
*
k.15.1.17.güc transformatorunun maqnit içliyinin qeyri x ttiliyinin t siri: 1 
yrisi – sas harmonikanın qeyri x ttiliyi, 2  yrisi- sas harmonikanın t sirind n

_________________Milli Kitabxana__________________ 
434 
yaranan tutum g rginliyi, 3  yrisi- rezonans g rginliyin alınması (3-sad lik
üçün bu  kilin üz rind   ba qa miqyasda verilmi dir) .
Indi is  müqayis  üçün §14.1.3-d  x ttin sonu üçün baxılmı  m s l nin
qeyri x tti variantının h llin  baxaq  k.15.1.18. 
( )
k.15.1.18  Transformatorun qeyri x tti maqnit ili m  selinin hesabat sxemi 
G tirilmi  sxem  aid a a ıdakı t nlikl r sistemini yazmaq olar:
p
I
p
Z
p
E
p
U
m
0
,
0
(15.1.64)
I
p
p
U
,
0
         (15.1.65)
 (15.1.64-15.1.66)  ifad l rinin inteqral t nlikl r metodu il   h lli a a ıdakı
ardıcıllıqla aparılır. X ttin giri ind  c r yan v  g rginlikl rin ifad l ri:
I
p
I
p
I
0
,
0
            (15.166)
m
m
m
m
pL
R
p
U
pL
R
p
E
p
I
,
0
0
        (15.1.67)  
X ttin sonu açıq oldu u üçün 
ch
p
U
p
U
)
,
(
,
0
             (15.1.68) 
Transformatorun maqnit içliyinin qeyri x tti doyma xarakteristikası
(15.1.65)–d n t yin olunan U(0,t) funksiyasının orijinalı il   n z r  alınır. 
X ttin sonu üçün g rginlik hesabatlarında yuxarıdakılara analoji olaraq 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
435 
ifad l rin sur t v  m xr c funksiyalarının ayrı-ayrılıqda  orijinalları a a ıdakı
kimi t yin edilir:
f(t)=2·{U(0,nt)}·e
-
v   h(t)=R
m
-R
m
·1(t-2 )·e
-2
+L
m
· (t)-L
m
· (t-2 )·e
-2 T
Bunun üçün ilk addımda I =0 götürülür v
(0)=0 tapılır. Sonra 
(15.1.63) –d n
(I ), v  (15.1.66), (15.1.67) ifad l rind n  U(0,t) I(0,t) t yin
edilir. Sonra (15.1.68) ifad sind n alınan alqoritml rl  (14.1.24) rekurrent 
formulaları il  x ttin sonundakı g rginlikl r hesablanır.