Korporativ boshqaruv

2008-yilda mulki mavjud bo‘igan bankrot-korxonalarni tugatishda yangi yo'nalishlarning bergan samarasi №	Hududlar	Jami tugatish jarayonida boMgan korxonalar soni	Tugatilgan, kelishuv bitimi tuzilgan yoki to‘Iov qobiliyati tiklangan korxonalar soni	Sotilgan yoki bankiar balansiga berilgan korxonalar soni	Tijorat banklariga sotish uchun auksion savdolariga qo*yilgan korxonalar soni
ГН yakuniga tugatishga qolganlar
1	Qoraqalpog'iston R..	42	36	0	2	4
2	Andijon v.	31	16	5	2	8
3	Buxoro V.	10	4	4	0	2
4	Jizzaxv.	28	20	0	0	8
5	Qashqadaryo v.	36	22	7	1	6
6	Navoiy v.	9	3	3	I	2
7	Namangan v.	28	14	8	1	5
8	Samarqand v.	12	4	3	1	4
9	Surxondaryo v.	29	19	5	0	5
10	Sirdaryo v.	3	3	0	0	0

11	Toshkent v.	11	2	5	0	4
12	Farg'ona v.	11	2	2	3	4
13	Xorazm v.	63	34	21	0	8
14	Toshkent sh.	25	10	7	1	7
	Jami	338	189	70	12	67
	2007-yil	308	104	-	-	204

ос

Sobiq bankrot korxonaiarning ko‘rsatkichlari Ko'rsatkichlar	2007-y.	2008-y.
Yangi tashkil etilgan kompaniya (korxona)lar soni*	67	96
Yangi mahsulot turlari	78	103
Jalb qilinayotgan investitsiyalar miqdori**	85 mlrd.so'm	350,7 mlrd.so‘m
Yaratilgan ish o'rinlari**	6978 kishi	9800 kishi
Jami to'lab berilgan kreditorlik qarzlari miqdori*	69,7 mlrd.so'm	247,3 mlrd.so‘m
Shu jumladan, budjetga**	28 mlrd.so'm
Budjetdan tashqari**	2 mlrd.so'm	2,4 mlrd.so'm

*tanlab olingan;
** hisobot bo‘yicha.
Iqtisodiy nochorlik alomatiga ega bo‘lgan korxona va tash- kilotlar vazirlik va idoraiar taqsimotida esa asosan «0‘zkimyo- sanoat», «0‘zbekenergo» va «0‘zbekyengilsanoat» davlat aksionerlik kompaniyalariga, «O‘zbekneftgaz>> milliy xolding kompaniyasiga, Qishloq va suv xo'jaligi vazirligiga, «O‘zbek ipagi» uyushmasi va «0‘zkommunxizmat» agentligiga qarashli hamda hokimiyatlarga qarashli, yuqori vazirligi va idorasi bo'lmagan korxonalardan ibo- ratdir;
O‘z moliyaviy-xo‘jalik faoliyatlarini zarar bilan yakunlagan korxona va tashkilotlami hududlar taqsimotida oladigan bo'lsak, asosiy qismini Toshkent shahridagi, Namangan, Toshkent va Xorazm viloyatidagi korxonalar tashkil qilmoqda, Vazirlik va idoraiar taqsimotida esa asosan «0‘zbekyengilsanoat» davlat aksionerlik kompaniyasi, «0‘zbekiston havo yo‘llari» milliy avia kompaniyasiga, «0‘zkommunxizmat» agentligiga hamda hokimiyatlarga qarashli, yuqori vazirligi va idorasi bo‘lmagan korxonalar va tashkilotlardan iboratdir.
11-jadvalda respublikada aniqlangan kam quwatlarda ishlayotgan yoki faoliyat ko'rsatmayotgan korxonalar bo‘yicha ma’lumot berilgan. Ya’ni sanoat korxonalari 124, xizmat ko'rsatuvchi korxonalar 23ta, qurilishl6 ta va bo‘sh turgan ob’yektlar.

Respublikada aniqlangan kam quwatlarda ishlayotgan yoki faoliyat ko'rsatmayotgan korxonalar bo'yicha Yig'ma ma'himot
№	Tarmoqlar	Jami korxonalar soni
1	Sanoat korxonalari	124
2	Xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar	23
3	Qurilish korxonalari	16
4	Bo‘sh turgan obyektlar	4
Jami		167

Korxona va tashkilotning o'z moliyaviy-xo'jalik faoliyatlarini zarar bilan yakunlashi — korxona va tashkilot tomonidan qilingan xarajatlar miqdori olingan daromadlarda yuqori bo'lishidan iboratdir.
2005-yilning 14-aprelida Adliya Vazirligida ro'yxatidan o'tkazilgan 0‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligi huzuridagi Iqtisodiy nochor korxonalar ishlari Qo'mitasi «Korxonalarning moliyaviy- iqtisodiy ahvoli monitoringi va tahlil qilish mezonlarini aniqlash tartibi to‘g‘risida»gi 1469-son Nizomiga asosan korxonalarning boshqa inqiroziy holatlari aniqlanadi.
Past rentabelli korxona va tashkilotlar — yuqorida berib o'tilgan «Korxonalarning moliyaviy-iqtisodiy ahvoli monitoringi va tahlil qilish mezonlarini aniqlash tartibi to'g'risidagi» Nizomiga asosan xarajatlarning rentabellik koeffitsienti 0,05 dan past qiymatga ega bo'lgan korxona va tashkilotlar (monopolist korxonalardan tash­qari);
To'lov qobiliyatiga ega bo'lmagan korxona va tashkilotlar — «Kor­xonalarning moliyaviy — iqtisodiy ahvoli monitoringi va tahlil qilish mezonlarini aniqlash tartibi to'g'risidagi» Nizomiga asosan to'Iovga qobillik koeffitsienti hisobot davri so'ngida 1,25 dan past qiymatga ega bo'lsa, korxona to'lov qobiliyatiga ega bo'lmagan korxona va tashkilotlar.
Toshkent viloyatida aniqlangan past rentabellik bilan ishlayotgan korxonalar bo'yicha ma’lumot 12-jadvalda keltirilgan.

Toshkent viloyatida aniqlangan kam quwatlarda ishlayotgan yoki faoliyat ko'rsatmayotgan korxonalar bo‘yicha ma’lumot Hudud	Jami	shun dan:
		Sanoat korxonalari	Xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar	Qurilish korxonalari
Bo‘stonliq tumani	3	3
Angren shahri	2	1	1
Zangiota tumani	2	1	1
Ohangaron shahri	2	2
Parkent tumani	2	1		1
Bekobod tumani	1	1
Bekobod shahri	1	1
Olmaliq shahri	I	1
Chirchiq shahri	1	1
Jami:	15	12	2	1

O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligi huzuridagi Iqtisodiy nochor korxonalar ishlari Qo‘ mitasining 2007—2008-y ill ardan bosh lab olib borgan tahlillari natijalaridan kelib chiqib, korxona va tashkilot- laming inqirozga tushishining asosiy sabablarini quyidagicha guruhlarga bo'lish mumkin:
- Korxona va tashkilotlarda boshqaruv yoki boshqaruv bosqich- larning to‘g‘ri yo’lga qo'yilmaganligi korxonalar iqtisodiy nochor bo‘lishiga va o‘z faoliyatlarini zarar bilan yakunlashiga sabab bo‘l- moqda.
Iqtisodiy nochor va o‘z faoliyatlarini zarar bilan tugallagan korxo- nalarning bu holatlarga tushish sabablarini ohganganimizda, qariyb 80% da bevosita boshqaruvning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi ko‘rildi. Ya’ni, bozor talabini ohganmasdan (marketingga umuman c’tibor bermasdan) faqat ishlab chiqarishga e’tibomi kuchaytirganlar, buning natijasida ishlab chiqargan mahsulotlarini yoki zararga sotishgan yoki umuman sota olishmagan. Hozirgi kundajuda ko‘p korxonalarda asosiy




masalalardan biri korxonalar o'z bozorlarini yo'qotib bormoqda. Chunki, juda ko'p korxonalar rahbariyati va boshqaruv apparatining tushunchalari eskicha saqlanib qolishidir.
O'zbekistonda restrukturizatsiya jarayoni quyidagicha amalga oshi­riladi (13-rasm).
Korxona va tashkilotlar faoliyatlariga yuqori tashkilotlar va hududiy boshqaruvlaming bevosita aralashuvi hamda halaqit berishlari. Bu fikrimizni tasdig'i sifatida 2007—2008-yillarda bankrotlik holatlariga tushgan korxonalarni tahlil qilganimizdan ko'rinib turibdiki, bu holat- larga tushgan korxonalarning ko'pchilik qismini qurilish tashkilotlar! tashkil qilgan. Buning sababi, hokimning topshirig'i (shartnoma tuzil- magan holda) bilan shaharlami obodonlashtirish, binolar qurish va boshqa xizmatlar qilishdir.
Soliqqa tortish mexanizmlaridagi ayrim nuqsonlar:
— O'zbekiston Respublikasi aholisining sotib olish qobiliyatining pastligi;

• 
  mahsulot va xizmatlar narxlari hamda aniq talab darajalari haqida to'g'ri axborotlaming yo'qligi, axborotlarning yig'ish qiyinligi, ya’ni to'g'ri axborotlarni yig'ish imkoniyatlari juda kamligi. Bu holat, ayniqsa, hozirgi kunda iqtisodiyotimizga o'zining salbiy ta’sirini ko'r- satmoqda;
  

Korxonalar ishlab chiqarish quwatlaridan foydalanish darajasining pastligi. Bunga sabablar:

• 
  korxona rahbariyati tomonidan mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bo'yicha aniq strategiyalar ishlab chiqilmaganligi, korxona rahbarlarining bozor iqtisodiyot! mexanizmiari, talablari va korxo- naning raqobat bozorida o'z o'mini ushlab turishiga yoki oshirishga yo'nalgan harakatlami ishlab chiqishlari uchun bilim darajasining yetmasligi;
  

~ korxona marketologlari tomonidan xomashyo va ishlab chiqaril­gan mahsulotni sotish bozorlarining o'rganilmaganligi;
~ korxonalar ishlab chiqayotgan mahsuloti narxining yuqoriligi va sifatining pastligi natijasida korxonaning raqobat bozoridagi ulishi- ning kamayib borayotganligi. Korxona mahsuloti narxi oshib ketishining sababi korxona o'z mulki va yer maydonlaridan noratsional foyda- layotganligi;

• 
  korxonalarda sotilgan mahsulotga pul tushumining o'z vaqtida amalga oshirilmaganligi sababli korxona keyingi ishlab chiqarishini tartiblashi uchun mablag'laming yetishmasligi;
  

со

13-rasm. Restrukturizatsiya jarayonlari.

• 
  korxonalarning davlat tasarrufidan chiqarilmaganligi yoki xusu- siylashtirilgan bo'lsada, korxonalar haqiqiy mulkdorlarga berilma- ganligi;
  
• 
  korxona asosiy vositalarining eskirish darajasining yuqoriligi va asosiy fondlardan foydalanish darajasi pastligi natijasida korxona tayyor mahsulotining tannarxi yuqori bo'lishiga olib kelgan va korxona raqobat bozoridan chiqib ketganligi;
  
• 
  korxonalar tarafidan to'liq tahlil qilinmagan holda uzoq muddatli kreditlar olish orqali korxonalarga kiritilgan investitsiyalar;
  
• 
  korxonalar tomonidan 2004—2009-yillarda chet el valutalarida olingan uzoq muddatli kreditning kurs farqi hisobiga zarar olishlari natijasida yildan-yilga korxona aylanma mablag'larining kamayib bo rishi;
  

— Respublikamizda faoliyat olib borayotgan juda ko‘p yirik korxo- nalar sobiq sotsialistik tuzum davrida o'z faoliyatini boshlagani, ya’ni yirik korxonalarda eskirish darajasining yuqoriligi hamda juda yirik maydonlarda joylashganligi sababli ishlab chiqarilgan mahsulotlari tannarxining yuqoriligi natijasida tashqi bozorda raqobat darajasining pastligi.
2008-yilda iqtisodiy nochor korxonalarni tarkibiy o'zgartirish dasturining boshqarilishi bo'yicha ma’lumot 13-jadvalda keltirilgan.
Bizning juda ko'p yirik koixonalarda ishlab chiqarishda ishtirok etmaydigan, lekin korxona balansida saqlanib turgan bino va insho- otlar, asosiy vositalar, ortiqcha yer maydonlari va aholiga xizmat qiluvchi ijtimoiy va muhandislik infratuzilmalar saqlanib kelinishi natijasida korxonalarning o'zgarmas xarajatlari juda katta yukni tashkil qilmoqda. Bu ortiqcha xarajatlarni kamaytirish va yo'qotish uchun korxonalarni restrukturizatsiya qilish kerak.
Sobiq ittifoq tuzumidan meros bo'lib qolgan ba’zi madaniyatlarni tugatilmaganligi hozirgi kunda ba’zi korxonalarning ishlab chiqarish hajmlari bir necha o'n marotaba kamayishiga qaramasdan ishchilar soni kamaytirilmagan.
Respublikamiz iqtisodiyoti va korxonalar rivojlanishida ichki inves­torlar rolining pastligi.
Olib borilgan tahlillar, xususiylashtirilgan korxonalar egalari bugungi kunda korxonalarni yangilash maqsadida investitsiya kiritish imkoni- yatlari pastligini ko'rsatmoqda. Bu bo'limning yakunida Respub- likamizdagi korxona va tashkilotlarning kuchli hamda zaif tomonla- rini ko'rib chiqish o'rinli deb topildi (14-jadval).