Korporativ boshqaruv

Tayanch iterator:
Korxona faoliyatini boshqarish, ishiab chiqarishni bosharish, tashkiliy ta'minor, axborotlar ta’minoti, moliyaviy hisobot, balans, balans aktivi, batons passivi, moliyaviy natija, pul oqimi, hususiy kapital, operatsion faoliyat, moliyaviy faoliyat, investitsion faoliyat.
Nazorat savollar

1. 
   0‘zbekiston Respublikasida moliyaviy axborotlarni tashkil qilish va yuritishning huquqiy-те ’yoriy asoslari nimalardan iborat?
   
2. 
   Moliyaviy hisobotning mazmuni va ahamiyatini ayting.
   
3. 
   Moliyaviy axborotlardan foydalanuvchitor va ularning .manfaatlari nimalardan iborat?
   
4. 
   Pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobotning mazmunini tushuntiring.
   
5. 
   Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotning zarurligi nimada?
   
6. 
   Debetorlik va kreditorlik qarzdorlik bo ‘yicha ma 'Iи motning ahamiyatini tushuntiring.
   

1. Buxgalteriya baiansidan qanday ma'lumotlar olish mumkin?

15. 
    bob. AKSIYADORLIK JAMIYATLARI VA MA’SULIYATI
    CHEKLANGAN JAMIYATLARD A AUDIT VA ICHKI
    NAZORAT TIZIMI
    

1. 
   Nazorat tizimi va uning elementlari
   

«Nazorat — boshqaruv vazifalaridan biridir» degan tezisni qayta ko'rib chiqishga yetarlicha uslubiy-nazariy yoki amaliy asoslar mavjud emas. Ayrim manbalarda mualliflar kontrollingni «boshqaruv faoliyatini boshqarish» sifatida qarab, kontrollingning maqsadini «boshqaruvchilik jarayonini korxona oldida turgan barcha maqsadlarga erishishga yo‘naltirish»da ko'rmoqda.
Hozirgi paytda korxonalarning ichki audit kabi muhim resursiga yetarlicha baho berilmayapti, vaholanki undan to'g'ri foydalanish korxonalar faoliyatining samaradorligini oshiradi. Jahon amaliyoti shuni ko'rsatmoqdaki, tashqi audit instituti jiddiy kamchiliklarga olib kelsa, bu hattoki mustahkam o'rinlarni egallab kelayotgan yirik korxonalarni ham bankrotlikka olib kelishi mumkin. Yuqori darajadagi korporativ boshqaruv bo'lajak investorlar va kreditorlar uchun ijobiy belgi bo'lib, u korxonaning investitsiyaviy jozibadorligini oshirishga xizmat qiladi. Bunday korporativ boshqaruvning ajralmas bo'g'ini esa ichki audit hisoblanadi.
Korporativ nazorat korporativ boshqaruv umumiy tizimining asosiy elementlaridan biri bo'lib, uning samaradorligi korporativ nazorat darajasiga bog'liq. Korporativ nazoratning samarali modelini topish ishi shundagina muvaffaqiyatli bo'ladi, agar korxona mulkdorlari va ijroiya organlari shunday nazorat tizimini ko'rishga tayyor bo'lishlari kerakki, qaysiki, bir tomondan, kompaniya faoliyatida zarur ravshan- likni va lavozimdagi shaxslarning lozim darajadagi hisobdorligini ta’minlasa, va shu bilan birga ikkinchi tomondan, korporativ mada- niyatning eng yaxshi an’analariga monand ravishda tirnoq ostidan kir qidirish harakatlaridan yoki yoppasiga gumondorlik rejimidan holi bo'lishi kerak.
Korporativ nazorat obyektlariga quyidagilar kiradi:

• 
  korporatsiya biznes-rejalari va budjetlarining ijrosi;
  
• 
  korporativ andozalar (ustav, nizomlar, tartiblar, yo'riqnomalar va reglamentlar) me’yorlariga rioya qilish;
  

• 
  korporatsiyaning mulkni sotib olish yoki begonalashtirish va korxonaning asosiy xo‘jalik faoliyatiga bog'liq bo'lmagan bitimlari hamda aktivlarining harakati ustidan nazorat;
  
• 
  kadrlarga oid muhim qarorlar ustidan nazorat;
  
• 
  kompaniya aksiyadorlar umumiy yig'ilishlari, kuzatuv kengashi qarorlari va ijroiya organining eng muhim qarorlari ijrosi;
  
• 
  kompaniya mulkdorlarini eng muhim manfaatlariga aloqador bo'lgan kompaniya faoliyatining sohalari.
  

2006-yilgacha O'zbekiston aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ nazorat quyidagilar tomonidan amalga oshirilayotgan edi¹:

• 
  kompaniya mulkdorlari (aksiyadorlari);
  
• 
  Kuzatuv kengashi;
  
• 
  Taftish komissiyasi;
  
• 
  auditorlik tashkiloti;
  
• 
  ijroiya organi.
  

2006-yilda davlatimizdagi aksiyadorlik jamiyatlarining korporativ munosabatlar sahnasida yangi harakatlanuvchi shaxs — Ichki audit xizmati (IAX) paydo bo'lib, uni ng asosiy funksiyaiari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Ustav fondida davlat ulushi bo'lgan korxonalarning samarali boshqarilishini va davlat mulkining zarur darajada hisobga olinishini ta’minlash chora-tadbirlari to'g'risida* 2006-yil 16-oktabrdagi 215-son Qarori bilan tasdiqlangan «Korxona- lardagi ichki audit xizmati to'g'risida»gi Nizomda belgilangan.
Nizom aktivlarining balans qiymati 1 mlrd. so'mdan ortiq bo'lgan korxonalarda ichki auditni tashkil etishga qo'yiladigan yagona talab- larni hamda uning ishini tashkil etishning metodologik asoslarini belgilaydi.
O'zbekiston Respublikasi Prez ide mining 2006-yil 27-sentabrdagi PQ-475 son «Qimmatli qog'ozlar bozorini yanada rivojlantirish chora- tadbirlari to'g'risida» gi qarorining qabul qilinishi O'zbekistonda ichki auditorlar institutining shakllanishi jarayonini boshlab berdi. Ushbu me’yoriy hujjatda 2007-yilning 1-yanvaridan boshlab, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, aktivlarning balans qiymati Imlrd. so'mdan ko'proq bo'lgan korxonalarda kuzatuvchi kengashlar tomonidan tayin- lanadigan va ularga hisobot beradigan ichki audit xizmatlari (IAX) tashkil etilishi belgilab berilgan.


¹ Butaev M. Korporativ nazorat: ichki audit xizmati. Korxonani boshqarish jumali. № 3 son. lib.




0‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2006-yil 16- noyabrdagi 215-sonli qarori bilan «Korxonalardagi ichki audit xizmati to‘g‘risida Nizom» tasdiqlangan bo‘lib, unda korxonalardagi ichki auditni tashkil qilishga bir xil talablar qo‘yilgan shuningdek, uning ishini yuritishning metodologik asoslari belgilangan.
Aytib o'tilgan me’yoriy hujjatlarining 1996-yil 26-apreldagi 223- II-sonli «Aksiyadorlik jamiyatlari aksiyadorlaming huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida» gi 2001-yil 6-dekabrdagi ЗЮ-П-son «Mas’uliyati cheklangan hamda qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyat to‘g‘risida»gi Qonunlarga kiritiladi.
Auditorlik faoliyati milliy andozalari ichki auditor ishidan foy­dalanish mumkinligini ko‘zda tutmaydi. Bunday imkoniyat 610-son «Ichki audit ishini ko‘rib chiqish» Xalqaro audit andozalarida aks ettirilgan.
2008-yil fevral oyining boshiga kelib, 0‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi ma’lumotlariga qaraganda, amal qilish muddati o‘tmagan malaka sertifikatiga ega auditorlar soni 1340 kishini tashkil qildi.
Ulardan taxminan 1500 dan oshigh auditorlik faoliyatini yuritish uchun litsenziya olgan yoki yaqin orada uni olishni kutayotgan auditorlik tashkilotlari shtatida hisobda turadi. Qolganlari xo‘jalik subyektlari asosan, bosh buxgalter yoki moliyaviy direktor lavozimlarida ishlamoqda.
0‘zbekiston Respublikasi Davlat mulki qo‘mitasi ma’lumotlariga muvofiq, 2008-yil 1-yanvar holatiga ko‘ra 2,2 mlrd. so‘mdan ortiq aktivlarga respublikamizning 1700 ta korxonasi ega boMgan. Ularda IAX ni tashkil qilish uchun 2500 ta sertifikatlangan auditor talab qilingan.
O'tgan davr mobaynida bunday korxonalar soni oshdi, malakali auditorlar soni esa ko'paymadi. Ayni paytda ichki auditorlarni yetish- masligi ancha dolzarb muammo hisoblanadi.
Amaldagi 0‘zbekiston Respublikasining 2003-yil 11-dekabrdagi 558-II-son «Ma’suliyati cheklangan hamda qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida»gi Qonuni 38-moddasiga muvofiq, lAXni yaratish va uning xizmatchilarini tayinlash to‘g‘risidagi qaror kuzatuv kengashi tomonidan qabul qilinadi, ijro qiluvchi organ esa bu qarorni bajaradi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, oxir-oqibat lAXning o‘z vaqtida shakllantirilmaganligi uchun javobgarlik korxona ijrochi organi zimmasiga yuklanadi.

2. 
   Ichki audit nazorati
   

Ichki audit xizmati aksiyadorlik jamiyatining tuzilmaviy bo'linmasi sifatida Kuzatuv kengashi qoshida tashkil etiladi. Ichki audit xizma- tining asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi:
— Kuzatuv kengashini ishonchli ma’lumotlar bilan ta’minlash va o'tkazilgan ichki audit natijalari bo'yicha korxona faoliyatini takomil- lashtirishga doir takliflami ishlab chiqish;
— korxona boshqaruv organlariga operativ ravishda ichki audit jarayonida aniqlangan kamchiliklami tugatish bo‘yicha o'z tavsiya- larini taqdim qilish, ulami bartaraf qilish ustidan nazoratni amalga oshirish.
Ichki audit vazifalariga har chorakda o'tkaziladigan ichki audit, tuziladigan xo'jalik shartnomalarining ekspertizasi, korxona tuzilmaviy bo'linmalariga uslubiy yordam berish, texnik va tavsiyalami ishlab chiqishda Kuzatuv kengashiga ko‘mak berish kiradi.
Ichki audit xizmati o'z faoliyati davomida biznes-rejaning bajari- lishini, korporativ boshqaruv tamoyillariga rioya qilinishini, buxgalterlik hisobi va moliyaviy hisobot yuritilishini hamda moliyaviy-xo'jalik faoliyatining boshqa yo'nalishlarining to'g'ri amalga oshirilishini tek- shirish va monitoring qilishi kerak. Ichki audit xizmati aktivlarining balans qiymati 1 mlrd. so'mdan oshadigan korxonalarda majburiy tarzda tuziladi.
Aktivlarining balans qiymati bir milliard so'mdan ko'p bo'lgan jamiyatda ichki audit xizmati tashkil etiladi. Ichki audit xizmati jamiyatning kuzatuv kengashiga hisobdordir.
Ichki audit xizmati jamiyatning ijroiya organi, vakolatxonalari va filiallari tomonidan qonun hujjatlariga, ta’sis hujjatlari va boshqa hujjatlaiga rioya etilishini, buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlarda ma’lumotlaming to'liq hamda to'g'ri aks ettirilishi ta’minlanishini, xo'jalik operatsiyalarini amalga oshirishning belgilangan qoidalari va tartib-tamoyillariga rioya etilishini, aktivlaming saqlanishini, shuningdek jamiyatni boshqarish yuzasidan qonun hujjatlarida belgilangan talab- larga rioya etilishini tekshirish va bu borada monitoring olib borish orqali jamiyatning ijroiya organi, vakolatxonalari va filiallari ishini nazorat qiladi hamda baholaydi.
Ichki audit xizmati o'z faoliyatini O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan tartibga muvofiq amalga oshi­radi.




Ichki audit xizmati korporativ menejment ustidan lozim nazoratni o'rnatishda muhim yordamchi kuchdir. Shuning uchun, aktivlar qiymatini ko'rsatilgan miqdordan kam bo'lgan korxonalarda ham, -ushbu organ foydali bo'ladi. Ichki audit xizmati xodimlari rasmiy ravishda korporatsiya xodimlari hisoblansalar ham, bu tuzilmaning korxona ma’muriyatidan mustaqilligi Kuzatuv kengashi qarori bilan shakllantirilishi va faqat unga hisob berishi orqali ta’minlanadi. Boshqa tomondan, mazkur tuzilma Kuzatuv kengashining o'ziga qaram bo'lib qoladi va uning harakatlarini nazorat qilishi gumon. Shunga qaramay, ichki audit xizmati taftish komissiyasi va auditorlik tashkilotlari bilan bir qatorda korporativ nazorat tizimining zarur va ajralmas qismidir. Oxirgi ikki organdan farqli ravishda, bu tuzilma ancha barqaror ish rejimiga ega bo'lib, ijrochilik intizomi darajasi korporativ nazoratning boshqa organlariga nisbatan ancha yuqoriroqdir.
lAXni tashkil qilish va uning faoliyatini kohsatishi uchun kuzatuv kengashi korxona tarkibida IAX ni tashkil etish to'g'risidagi bayonnoma qarorini qabul qiladi, uning nizomini, xarajatlari smetasini, joriy yil uchun rejasini tasdiqlaydi. Ichki auditorlar bilan mehnat shartnomasini kuzatuv kengashi raisi tuzadi.
Ichki auditor, tashqi auditorlar singari, o'z faoliyatini milliy ando- zalariga muvofiq amalga oshiradi. Uning asosiy vazifalari quyidagi- lardan iborat:

• 
  ichki auditorlik tekshiruvi natijalari bo'yicha kuzatuv kengashini korxonaning joriy moliyaviy ahvoli to'g'risidagi ishonchli axborot bilan ta’minlash;
  
• 
  aniqlangan kamchiliklami bartaraf etish bo'yicha tavsiyalami korxona ijrochi organiga tezkor taqdim etish, shuningdek ularning bajarilishi ustidan nazoratni ta’minlash.
  

Umuman olganda ichki auditor mulkdorlar vakili bo'lib, buxgal- teriya hujjatlaridan foydalanish huquqiga ega bo'lishi kerak. U mulkdorlarga korxonadagi haqiqiy ahvol to'g'risida, ijro organlarining qanchalik vakolatli ekanligi haqida axborot beribgina qolmay, balki ijro organiga moliyaviy-xo'jalik faoliyati yuritishda xatoliklarga yo'l qo'ymaslikka ham yordam beradi.
Ichki auditor ijro organi (shuningdek, uning vakolatlari va filiallari) tomonidan korxonani boshqarish bo'yicha qonunchilikka, ta’sis hujjat- lari va boshqa me’yoriy hujjatlarga rioya qilinishini, ma’lumotlaming buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotda aks ettirilishining to'liqligi va ishonchliligini, xo'jalik operatsiyalarini amalga oshirishning belgi-

langan qoidalari va tamoyillari, aktivlaming saqlanishi ustidan nazorat va monitoringini amalga oshiradi.

Ichki auditor amalda tashqi auditor funksiyalarini bajaradi, lekin uning harakatlari tezkor, puxta va batafsilroq bo‘lishi kerak. Bu ayniqsa, 0‘zbekiston Respublikasining 1992-yil 9-dekabrdagi 734-XII~son ‘«Au­ditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuniga muvofiq majburiy auditorlik tekshiruvidan o‘tkazilmaydigan korxonalar uchun muhim.
Ichki auditor huquqlari:

• 
  korxona hujjatlari (rahbaming buyruqlari, ko‘rsatmalari, bosh­qaruv organi qarorlari, ma’lumotnomalar, hisob-kitoblar, zarur hujjat- laming nusxalari va boshqa hujjatlarjdan foydalanish, ichki auditini amalga oshirish davomida yuzaga keladigan masalalar bo'yicha man- sabdor va ma’suliyatli shaxslardan og‘zaki va yozma tushuntirishlar olish;
  
• 
  korxonaning tegishli mutaxassislarini ichki auditini o4kazishga yordam berish uchun jalb qilish.
  

Ichki auditor majburiyatlari:

• 
  qonunchilik hujjatlari talablariga rioya qilish;
  
• 
  har chorakda hisobotlar tayyoriash;
  
• 
  moliyaviy va statistika hisoboti ko‘rsatkichlarining to‘g‘riligini tekshirish;
  
• 
  korxonaning mansabdor shaxslari va boshqa xizmatchilari tomo­nidan unga zarar yetkazilganligidan dalolat beruvchi dalillar aniq- langanda, darhol bu haqda korxona kuzatuv kengashiga xabar berish va auditorlik hisobotiga tegishli yozuvlar kiritish;
  
• 
  aktivlarni xatlashda ishtirok etish.
  

Ichki auditorning huquq va majburiyatlari umuman olganda tashqi auditomikiga o‘xshab ketadi. Asosiy farq shundaki, tashqi auditorlar kamdan-kam hollarda har chorakda hisobot tuzadi, chunki, odatda, ular korxonani bir yilda bir marta tekshiradi.
Ichki auditor ta’sischilaming moddiy manfaatlarini himoya qiladi va korxonaning ijrochi organidan mutlaqo mustaqildir, rahbariyat va korxonadagi yuqori mansabdor shaxslar bilan qarindoshlik va xizmat tekshiruvini va monitoringini o‘tkazadi:

• 
  tasdiqlangan biznes-rejaning bajarilishini;
  
• 
  koiporativ boshqaruv tamoyillariga rioya etilishini;
  
• 
  buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot ahvolini;
  
• 
  soliqlarni va boshqa majburiy tolovlaming to‘g‘ri hisoblab chi- qilganligi va to'lanishini;
  

• 
  moliyaviy-xo'jalik faoliyatini yuritishda qonunchilikka rioya etilishini;
  
• 
  aktivlar holatini;
  
• 
  ichki nazorat ahvolini.
  

Ammo ichki auditor majburiyatlari bu bilan cheklanmaydi. Kuzatuv kengashi korxona ixtisosidan kelib chiqib, qonunchilikka muvofiq tek- shiruvlar o'tkazishning boshqa yo'nalishlarini ham belgilashi mumkin.
Auditorlik malaka sertifikatiga ega mutaxassis, odatda, oliy iqtisodiy ma’lumotlarga, 5 yildan kam bo'lmagan ish stajiga, auditorlarni tayyorlash kurslarini tinglaganligi haqidagi shahodatnomaga, shuning­dek «Moliyaviy hisob-1» fani bo'yicha xalqaro imtihonlami hamda auditorlar uchun malaka imtihonini muvaffaqiyatli topshirganligi to'g'risidagi guvohnomalarga ega.
Ammo yuqoridagilar doim ham auditorning buxgalteriya hisobi va xo'jalik faoliyatining barcha yo'nalishlari bo'yicha yuqori malakaga egaligini bildiravermaydi. Bilim va ko'nikmalar muntazam o'qish va amaliyot orqali keladi va muayyan vaqtni talab qiladi.
Ular boshqa kasb vakillaridan farq qilib, ichki auditor har yili malakaviy yaroqlilik bo'yicha attestatsiyadan o'tishi lozim. Uning professional o'sishi attestatsiya natijalariga bog'liq. Attestatsiya salbiy natija bersa, bunday auditorning boshqa tashkilotlarga auditor sifatida qabul qilinmasligi ehtimoli ortadi.
IAX xodimlari attestatsiyasi har yili korxona kuzatuv kengashi tomonidan o'tkaziladi, Mantiqan qaralganda, auditomi faqat undan yuqori malakaga ega bo'lgan shaxs o'tkazishi kerak. Biroq, aksariyat korxonalarning kuzatuv kengashlari attestatsiya o'tkazishga faqat ras- man yondashadi: malaka oshirish to'g'risidagi sertifikatning buzilishini va tashqi auditorning ijobiy xulosasinigina talab qiladi.
Ichki auditor maqomini korxona bosh buxgalteri bilan solishtirsak, O'zbekiston Respublikasining 1996-yil 30-avgustdagi 279-I-son «Bux- galterlik hisobi to'g'risida» gi Qonuniga muvofiq, buxgalteriya hisobini to'g'ri yuritish uchun javobgarlik bosh buxgalter emas, balki korxona rahbari zimmasiga yuklatiladi. Bundan tashqari, buxgalter har yili attestatsiyadan o'tmaydi, kuzatuv kengashi oldida korxona faoliya­tining barcha tomonlari yuzasidan hisobot bermaydi.
Ayni paytda bosh buxgalteming malaka darajasiga me’yoriy talablar deyarli yo'q. Nazariy jihatdan bosh buxgalter lavozimiga iqtisodiy ma’lumotga ega bo'lmasdan olti oylik buxgalterlami tayyorlash kursla­rini tugatganligi to'g'risida shahodatnomaga ega bo'lgan shaxslar




tayinlanishi mumkin. Bundan tashqari, agar bosh buxgalter rahbaming ko'rsatmalarini bajarishga majbur bo'lganligini va bu bilan qonun- chilikning buzilishiga yo‘l qo'yganligini isbotlab bera olsa, u tegishli qonuribuzarlik uchun javobgarlikka tortilmasligi mumkin. Ichki auditor javobgarligi esa qonunchilikka qat’iy belgilab berilgan va uning har bir xatti-harakati belgilangan.
Tashqi auditorlar faoliyati tor yo'nalishlar bo'yicha mutaxas- sislarning jamoaviy ishlashini taqozo etadi. Auditorlik firmalarda maslahatlar va o’zaro tekshiruvlarning butun bir tizimi shakllantirilgan bo'lib, turli vaziyatlar uchun tayyor yechimlarga ega ma’lumotlar bazasi ham bor. Ichki auditor esa bir o’zi ishlashga majbur.
Hozirgi paytda korxonalar kuzatuv kengashi arining hammasi ham ichki auditorlar bilan to'g'ri ishlashni bilmaydi, korxona faoliya- tining turli jihatlarini tekshirishganda ularning salohiyati va malakasidan munosib foydalanmaydi. Ayrim hollarda ichki auditor o'z ish beruvchisi bilan faqat tugagan chorak yakunlari bo'yicha kuzatuv kengashi yig'ilishlarida uchrashadi.
Respublikamizning sug'urta bozorida jismoniy shaxslar nomidan auditorlaming professional qaltisliklarini sug'urtalash bo'yicha xizmatlar ko'rsatilmaydi. Korxonalarning o'zida ham ichki auditorning qaltislik­larini sug'urtalash amaliyoti hali qo'llanilmayapti.
Amaliyot shuni ko'rsatmoqdaki, ichki auditor uchun ish haqi darajasini belgilashda ko'pincha unga bosh buxgalter ish haqidan kamroq maosh belgilanadi.
Audit bozorga iqtisodiy sohaga ko'p yillik tajribaga ega bo'lgan shaxslar yo'naltiriladi, Shunga qaramay, korxona lAXga ishga kirgan ichki auditor amalda mehnat stajini yo'qotadi. U o'z malakasi va faoliyat turini almashtirmagan bo'lsa ham, korxonada uzoq yillik ish uchun moddiy rag'batlantirish tizimiga qo'shilmaydi.
Auditorning professional etikasi Kodeksiga muvofiq, ichki auditor, masalan, xodimlarning shaxsiy ehtiyojlariga beriladigan foizsiz ssudalar ko'rinishidagi korxonaning moddiy qo'llab-quwatlash tizimidan foydalana olmaydi.
Shuningdek, IAX korporativ boshqaruv tamoyillarini joriy qilish va ularga amal qilish darajasini tekshirishi kerak. Korporativ boshqaruv fan sifatida nisbatan yaqin davr ichida (XX asming oxiigi o'n yilligida) paydo bo'ldi va uning asosiy qoidalari ko'pchilik mutaxassislar uchun hozircha noma’him. Agar IAX shtatini «Korporativ boshqaruv o'zi nima? Uning asosiy tamoyillarini ng mazmuni qanday? Korporativ




boshqaruv tamoyillarini qanday joriy qilish kerak?» kabi savollarga javob bera olmaydigan faqat buxgalteriya hisobi professionallaridan tofidiradigan bo‘lsak, biz zaif korporativ nazorat organiga ega bo‘lib qolishimiz mumkin. Agar TAX xodimlarining o'zlari nazorat obyekti haqida yetarli ma’lumotga ega bo‘lmasalar nimani va qanday qilib tekshirishlari mumkin? Hattoki, ular tomonidan muvofiq tavsiyalar berilishi ham nazarda tutilgan. Ushbu holatda lAXga nomzodlaming rasmiy attestatsiyasini korporativ huquq masalalarida ham bilimlarini sinash orqali kuchaytirish maqsadga muvofiqligi ayondir. Ammo hayotda ko‘pchihk auditorlik tashkilotlari audit davomida ijrochi direktorlar xatti-harakatining qonuniyligini ichki korporativ me’yorlar nuqtayi nazaridan tekshirishni maqsad qilib qo'ymaydilar. Masalan, u yoki bu asosiy vositalarning sotib olinish haqda jamiyat biznes- rejasida tasdiqlangan xarajatlarga qanchalik darajada mos kelishi va hokazo masalalar. Shunisi muhimki, biznes-rejada nazarda tutilmagan barcha turdagi xarajatlar noqonuniy bo‘lib, aksiyadorlik jamiyatiga sezilarii moddiy zarar yetkazadi.
TAX korporativ nazorat organi bo‘lib, aynan korporativ audit bilan shug‘ullanishi kerak. Bundan tashqari, IAX aksiyadorlik jamiyatidagi ichki nazorat holatini taftish qilishi lozim. Ya’ni, boshqa nazorat qiluvchi shaxslar faoliyatining samaradorligini va qonuniyligini tekshi- rishi kerak. Nizomning 13-bandiga binoan: «0‘tkazilgan tekshirishlar natijalari bo‘yicha bevosita uni o‘tkazgan xodim (xodimlar) tomonidan imzolanadigan tegishli hisobotlar tuziladi».
Birinchi qatorlarda:

1. 
   biznes-reja bajarilishini tekshirish natijalari to‘g‘risidagi hisobot quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerak:
   

• 
  uning bajarilishining miqdor va sifat ko⁽rsatkichlari tahlili;
  
• 
  uning bajarilishi ta’minlanmagan taqdirda aybdor mansabdor shaxslar shaxsan ko'rsatilgan holda aniqlangan sabablar bayoni;
  

2. 
   korporativ boshqarish tamoyillariga rioya qilishni tekshirish natijalari to‘g‘risidagi hisobot quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerak:
   

• 
  korxona boshqaruv organlari tomonidan qabul qilinadigan qaror- laming samaraliligi, uning qatnashchilari (muassislar)ning qonuniy huquq va manfaatlariga rioya etilishi tahlili;
  
• 
  korporativ boshqarish sohasida qonun hujjatlari buzilishi holatlari bayoni (ta’sis hujjatlariga rioya qilish, umumiy yigfilishlar va korxona boshqaruv organlari majlislari o‘tkazilishi, dividendlar to‘g‘ri hisobla- nishi va o‘z vaqtida to^clanishi va hokazolar).
  

Shunday qilib, IAX xodimlari kasbiy tayyorgarligi va saviyasi odatiy moliyaviy audit doirasidan ancha tashqariga chiqadi va aksiyadorlik jamiyatlari rahbariyati ichki auditorlar malakasini oshirish bo'yicha chora ko'rishi kerak. Bu ishda respublikadagi ixtisoslashgan o'quv markazlari yordam berishi mumkin. Masalan, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 4-iyuldagi 304-son qaroriga binoan tashkil etilgan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat akademiyasi qoshidagi Oliy biznes maktabining Korporativ boshqaruv markazi asosiy o'qitish yo'naHshlariga korporativ boshqa­ruv, moliyaviy va ishlab chiqarish tahlili, korxona va uning ijroiya organiari faoliyati ustidan nazorat usullari, menejment va market i ng- ning zamonaviy usullari kiritilgan. Bunday o'quv markazlari IAX xodimlariga o'z amaliyoti uchun zarur bo‘lgan bilimlarni egallashga yordam beradi. Hukumat qarori bilan tasdiqlangan Nizomda ham «ichki audit xizmati xodimlarining kasb darajasi tegishli litsenziyaga ega bo'lgan ta’lim muassasalarida muntazamlilik asosida ularning malakasini oshirish vositasida saqlanishi kerak» deb aniq qilib belgi­langan.

3. 
   Ichki nazorat organiari
   

AJ ichki nazorat organlaridan biri taftish komissiyasi hisoblanadi: Ularga qo'yiigan umumiy qoidalar:
~ komissiya a’zolari mustaqil bo'iishlari kerak;

• 
  rahbariyat va tashqi auditorlar bilan moliyaviy hisobotlaming sifati va andozalarga to'g'ri kelishi masalalar! ochiq muhokama qi­linishi;
  
• 
  rahbariyat va auditorlar bilan samarali muloqot hamda axborot almas hinuvi;
  
• 
  audit jarayonini monitoring qilishda muhim rolga ega bo'lish;
  
• 
  taftish komissiyasi ishini davriy ravishda yoritib borishi. O‘zbekiston Respublikasining qonunchiligi.
  

Jamiyatning moliya-xo'jalik faoliyatini nazorat qilish uchun aksiya- dorlaming umumiy yig'ilishi tomonidan jamiyat taftish komissiyasi saylanadi. Jamiyat taftish komissiyasining a’zolari bir vaqtning o'zida jamiyat kuzatuv kengashining a’zosi bo'iishlari, shuningdek jamiyatning boshqaruv organlarida boshqa lavozimlami egallashlari mumkin emas.
Taftish komissiyasining vakolatlari.
Taftish komissiyasining a’zolari quyidagi huquqlarga ega:

• 
  yil natijalari bo'yicha shuningdek boshqa davrlar uchun ham, Jamiyat moliya-xo'jalik faoliyatini taftish qilish;
  
• 
  jamiyat moliya-xo'jalik faoliyatiga doir barcha hujjatlar va materiallar (shuningdek, buxgalterlik materiallari) bilan tanishish;
  
• 
  jamiyatning har qanday lavozimdagi shaxslaridan shaxsiy tushun- tirishlar olish;
  

— Kuzatuv kengashi majlisini yoki navbatdan tashqari umumiy yig'ilishning chaqirilishini talab qilish;

• 
  shartnoma asosida ekspertlar va auditorlik tashkilotlarini jalb qilish (agar Jamiyat o‘z hisobotini e’lon qilishi kerak bo'lmasa);
  
• 
  jamiyat tomonidan qonunchilikka, korporativ me’yoriy va uning faoliyatini tartibga soladigan boshqa hujjatlarga amal qilinishi, hisobot davrida kredit, hisob-kitob, valuta va amalga oshirilgan boshqa amal- lari, bank nazorati (to'liq yoki tanlab tekshirish), kassaning holati va mulk ahvolini tekshirish.
  

Quyidagi masalalarni jamiyat Ustaviga kiritish orqali Taftish komis­siyasining vakolatlarini kengaytirish:

• 
  jamiyat moliya hujjatlarini, buxgalteriya hisobotini, mulklarni inventarizastiyalash komissiyasining xulosalarini tekshirish, mazkur hujjatlarni birlamchi buxgalteriya hisobi hujjatlariga solishtirish;
  
• 
  buxgalteriya, soliq, boshqaruv va statistik hisobotlar to'g'riligi va to'Iiqligining tahlili;
  
• 
  jamiyat Kuzatuv kengashi tomonidan tasdiqlanadi budjetlar bajarilishining to'g'riligini tekshirish;
  
• 
  aksiyadorlar umumiy yig‘ ilishida tasdiqlangan foydani taqsimlash tartibining to'g'ri bajarilishini tekshirish;
  
• 
  jamiyat moliyaviy holati, to‘lov qobilyati, aktivlar likvidligi, o'zlik va qarz mablag'lari nisbati,-sof aktivlar va ustav kapitalining tahlili, jamiyat iqtisodiy holatini yaxshilash rezervlarini aniqlash, jamiyat boshqaruv organlari uchun tavsiyalar ishlab chiqish;
  
• 
  mahsulot va xizmatlar yetkazib beruvchilarga, budjetga hamda budjetdan tashqari fondlarga to'lovlar, dividendlarni, obligatsiyalar bo'yicha foizlarni hisoblash va to'lash, boshqa majburiyatlaming so'ndirilishini o'z vaqtida va to'g'ri amalga oshirilishini tekshirish:
  
• 
  jamiyat nomidan Ijroiya organining bitim tuzishda huquqliligini tekshirish;
  

— Kuzatuv kengashi, ijroiya organi, tugatish komissiyasi qaror- larining qonuniyligini, ularni jamiyat ustavi va aksiyadorlar umumiy yig'ilishi qaroriga muvofiq kelishini tekshirish;

• 
  aksiyadorlar umumiy yighlishi qarorlarining Qonunga va Ustavga muvofiqligini tahlil qilish.
  

Taftish komissiyasining nazorat obyektlari:

• 
  jamiyat va uning qaram korxonalari moliya-xo'jalik faoliyati;
  
• 
  tuzilmaviy bo'linmalar va filiallar faoliyati;
  
• 
  moliya va axborot oqimlari, alohida amallar va bitimlar;
  
• 
  jamiyatning ayrim menejerlar va oddiy xodimlari faoliyati;
  
• 
  jamiyat boshqaruv oiganlarining qonunchilik talablariga rioya qilish faoliyati.
  

Taftish komissiyasiga saylanadigan shaxslarga qo‘yiladigan ta- lablar:

• 
  ayrim shaxslarning tijorat tashkilotlarida boshqaruv va nazorat organi a’zosi bo‘lish imkoniyatiga qonunchilikdagi cheklanishlar;
  
• 
  bir shaxsning bir vaqtning o'zida tijorat tashkilotining ham boshqaruv ham nazorat organlarida ishlashiga yoki bir necha tashki- lotning boshqaruv organlarida qatnashishiga qonunchilikdagi chek­lanishlar (Taftish komissiyasining a’zosi bir vaqtning o‘zida Kuzatuv kengashi a’zosi bo‘lishi va jamiyat ijroiya organida lavozimlarni egallashi mumkin emas);
  
• 
  Taftish komissiyasiga saylanadigan shaxslarga qo‘shimcha talablarning o'rnatilish imkoniyati;
  

— Taftish komissiyasiga saylovlarda ovozlarni hisobga olish xususiyatlari. «Jamiyat Kuzatuv kengashining a’zolariga yoki boshqaruv organlaridagi mansabdor shaxslarga qarashli aksiyalar jamiyat taftish komissiyasi a’zolarini saylash chog‘ida ovoz berishda ishtirok etishi mumkin emas».
Taftish komissiyasi a’zolarining javobgarligi:

• 
  nazorat faoliyatida yopiq ma’lumotlami qasddan yoki ehtiyot- sizlik tufayli oshkora qilish oqibatida keltirilgan zarar uchun Taftish komissiyasi a’zolari javobgardir;
  
• 
  agar Taftish komissiyasi a’zosi harakatlarida nohalollik, ya’ni lavozim vazifalarining qo'pol buzilishi, Jamiyat uchun zararli oqibat- larga olib kelgan yoki olib kelishi mumkin bo'lgan quyidagi harakatlari yoki boshqa noo‘rin harakatlar uchun uning vakolatini Umumiy yig‘ ilish muddatidan ilgari to‘xtatishi mumkin:
  

1. 
   hujjat va materiallarni, shu jumladan Jamiyat buxgalterlik hujjatlarinf yo‘q qilish, buzish yoki qalbakilashtirishni;
   
2. 
   jamiyat faoliyati bo'yicha lavozimdagi shaxslar, xodimlar yoki aksiyadorlaming aniqlangan suist’emolliklarini yashirish;
   

4. 
   lavozimdagi va oddiy xodimlarni yoki aksiyadorlarga qasddan noto'g'ri ma’lumot berish, yoki ularning suiste’molliklariga ko'mak- lashish;
   
5. 
   jamiyat xodimlarining qonuniy harakatlariga halal berish, ularga yomon ta’sir o'tkazishga urinish;
   
6. 
   jamiyat mulkini (mulkning qismini) yo'q qilish, buzish, o'z manfaatlari uchun begonalashtirishni amalga oshirgan bo'lsa, uning vakolatini Umumiy yig'ilish muddatidan ilgari to'xtatishi mumkin;
   

— Taftish komissiyasi a’zolari tekshiruv va taftishlar davomida o'ziga ma’lum bo'lib qolgan tijorat sirlarini va boshqa turdagi yopiq ma’lumotlarni sir tutishga majburdir.
O'zbekiston qonunchiligiga binoan Yillik hisobot hujjati Taftish natijalari bo'yicha xulosada quyidagilarni o'z ichiga olishi kerak:

• 
  jamiyat hisobotlari va boshqa moliya hujjatlaridagi ma’lumot- larning ishonchligiga baho berish;
  
• 
  buxgalterlik hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni taqdim etish tartibining va shuningdek moliya-xo'jalik faoliyatini amalga oshirish davomida qonunchilikning buzilishlari dalillari bo'yicha axborot.
  

Taqdirlash tamoyili.Taqdirlov puliga qo'yiladigan eng asosiy talab bu - oshkoralikdir.
Tashqi auditorning maqsadi — barcha muhim jihatlar bo'yicha buxgalteriya hisobotining ishonchligi haqida fikrni shakllantirish.
Auditorlik tekshiruvi — auditorlik tashkilotlari tomonidan moliya hisobotini va u bilan bog'liq moliya axborotlarining ishonchliligini va ularning qonunchilikka muvofiqligini tekshirishdir.
Aksiyadorlik jamiyati qimmatli qog'ozlari bilan qilingan amallar bo'yicha audit bir necha yo'nalishlarga o'tkazishi mumkin.

1. 
   Ta’sis hujjatlarining auditi. Auditor aksiyadorlik jamiyati ta’sis- chilar yig'ilishi bayonnomasi va ustavda quyidagilarni tekshirishi kerak:
   

• 
  aksiyadorlik jamiyati turi, qimmatli qog'ozlar ustida amalga oshirilgan amallar, obuna shakllari va h.k.larning qonuniyligi;
  
• 
  e’lon qilingan, joylashtirilgan qimmatli qog'ozlaming miqdori, turi, toifasi va nominal qiymati;
  
• 
  qimmatli qog'ozlaming chiqarilish, joylashtirish va konverta- tsiyasining tartibi va shartlari;
  
• 
  aksiyalarga dividendlar, obligatsiyalarga foizlar to'lanishi tartibi;
  
• 
  aksiyadorlik jamiyati qimmatli qog'ozlarini to'lash tartibi va shartlari;
  

• 
  ayrim turdagi, toifadagi qimmatli qog'oz egalari huquqlari va vakolatlari;
  
• 
  ichki auditning tarkibi, Taftish komissiyasi (Taftishchi) vazi- falari.
  
• 
  bundan tashqari, auditor aksiyadorlik jamiyati amaiiyotida ta’sis hujjatlari qoidalariga amal qilganligiga ahamiyat berishi kerak.
  

2. 
   Aksiyadorlar — ta’sischilar bilan hisob-kitobning auditi. Quyi­dagilar e’tiborga olinadi:
   

• 
  ustav kapitalini to'lash muddatlariga rioya qilish;
  
• 
  qimmatli qog'ozlarning o'z vaqtida va to'liq to'lanishi;
  
• 
  qimmatli qog'ozlar uchun puldan tashqari to'lash shakllarida: baholanishning qonuniyligi va asoslanganligi;
  

• 
  ustav kapitaliga to'lovlar, kvitantsiyalar, mulk, nomoddiy aktiv- lar, intellektual mulklarni qabul qilish dalolatnomalarining to'g'ri rasmiylashtirilishi;
  
• 
  korxonaning qayta tashkil qilinishida va tugatilishida hisob- kitob 1 ar to'g'riligi;
  
• 
  ta’sischilar bilan hisob-kitoblarning buxgalteriya hisobotlarida to'liq aks etganligi.
  

3. 
   Qimmatli qog'ozlar baholanishining auditida quyidagilar tekshi- riladi:
   

• 
  qaysi narxda qimmatli qog'ozlar sotilmoqda;
  
• 
  buxgalterlik hisobida qimmatli qog'ozlarning bozor va nominal qiymatlari orasidagi farq qanday akslantiriladi;
  
• 
  yirik bitimlarda qimmatli qog'ozlarning bozor narxlari qanday baholanadi;
  
• 
  qimmatli qog'ozlarning balans baholari qayta baholanib turadimi;
  

• 
  aksiyadorlar talabi bilan aksiyalar sotib olinganda qanday baholanadi;
  
• 
  qimmatli qog'ozlami kim baholaydi, ushbu shaxs zarur vakolat- larga egami;
  

• 
  qimmatli qog'ozlarni ishonchli (trast) boshqaruvchiga berish bo'yicha, kim-oshdi savdolari, investitsiya, shartnoma bahosini keli- shish, bayonnomalar bormi;
  
• 
  qimmatli qog'ozlar jamiyat tomonidan qaysi narxlarda sotib olingan va buxgalterlik hisobida bu qanday aks ettiriigan.
  

4. 
   Qimmatli qog'ozlar harakatining auditi.
   

Auditor quyidagilami tekshirishi shart:

• 
  qimmatli qog'ozlar harakatining rasmiylashtirilishi;
  

• 
  aksiyadorlar reestrida yozuvlaming o'z vaqtida va asosli olib borilishi;
  
• 
  aksiyadorlar reestridan ko'chirmalar berish kitobining yuritilishi;
  
• 
  qimmatli qog'ozlar harakatining buxgalteriya hisobida yuritilishi;
  
• 
  qimmatli qog'ozlaming harakatida hisob-kitob qilish tartibiga, rioya qilinishi;
  
• 
  aksiyadorlik jamiyatini qayta tashkil qilishda qimmatli qog'ozlar harakatining buxgalteriya hisobida aks ettirilishi.
  

5. 
   Aksiyalar bo'yicha dividend va obligatsiyalar bo'yicha foiz hisob-.
   

lanishi va to'lanishining auditi. Quyidagilar tekshiriladi: i

• 
  aksiyalarga dividend va obligatsiyalar bo'yicha foiz to‘lash tartibi va uning tasdiqlangan nizomlarga to'g'ri kelishi;
  
• 
  qimmatli qog'ozlar egalariga dividendlami to‘lash navbati va muddatlari;
  
• 
  obligatsiya turlari bo'yicha foizlarni to'lash muddatlari;
  
• 
  dividendni to'lash miqdorining tasdiqlangan miqdorga mos kelishi;
  
• 
  dividendlar, foizlarni pul va boshqa shaklda to‘lash tartibi, mulklar, tovarlar va xizmatlarning berilish qaydnomalari, shunday to‘lov shakli haqidagi qaror bayonnomalarining mavjudligi;
  
• 
  dividend va foizlarni to'lash manbalari;
  
• 
  dividend olishga haqdor bo'lgan shaxslar ro'yxatining to'g'ri tuzilishi;
  
• 
  aksiya turlari bo'yicha dividend to‘lash haqida qarorlar qonu- niyligi;
  
• 
  dividend to'lashga qonunchilikda belgilangan cheklanishlarga rioya qilinishi;
  
• 
  barcha qimmatli qog'ozlar bo'yicha dividend va foizlarni hisoblash hamda to'lashning to'g'riligi va qonuniyligi.
  

6. 
   Qimmatli qog'ozlar bilan amallami soliqqa tortilishning auditi.
   

Auditor birinchi navbatda quyidagilarga ahamiyat berishi kerak:

• 
  soliqqa tortish bazasining to'g'ri hisoblanishi;
  

~ qimmatli qog'ozlar bilan amallar bo'yicha soliq stavkasining to'g'ri qo'llanilishi;

• 
  soliqlaming to'g'ri hisoblanishi va to'lash muddatlariga rioya qilinishi;
  
• 
  soliqni to'lashdan bo'yin tovlashga imkon beruvchi harakatlar;
  
• 
  soliq to'lash va soliq to'lash manbasini aniqlash to'g'risidagi ma’lumotnomalaming to'g'ri tuzilishi.
  

7. 
   Qimmatli qog'ozlar konvertatsiyasining auditi.
   

Qimmatli qog'ozlar auditi eng murakkab yo'nalishlargan biri bo'lib, unda quyidagilarga ahamiyat beriladi:

• 
  qimmatli qog'ozlami konvertatsiyalash tartibi va shartlari to'g'ri­sida tasdiqlangan nizomning mavjudligi;
  
• 
  konvertatsiyalash nizomi, tartibi va shartlariga amalda rioya qilinishi;
  
• 
  konvertatsiyalash davomida qimmatli qog'ozlar qiymatini hisob­ga olish;
  
• 
  konvertatsiyalangan qimmatli qog'ozlar qiymatidagi farqlaming to'lanishi yoki to'lov qabul qilinishining hisobi;
  
• 
  aksiyaga konvertatsiya qilinuvchi qimmatli qog'ozlar joylashtirish qiymatining asosliligi;
  
• 
  qimmatli qog'ozlami konvertatsiyalashda vositachi mehnatining to'g'ri taqdirlanishi;
  
• 
  oddiy aksiyalarga konvertatsiya qilinadigan qimmatli qog'ozlar- ning aksiyadorlarga joylashtirish chog'ida oddiy aksiyalar bozor qiymati kamayishining asosliligi;
  
• 
  aksiyalar va aksiyaga konvertatsiya qilinuvchi qimmatli qog'oz- larni joylashtirish usullarining qonuniyligi;
  
• 
  konvertatsiya qilinadigan qimmatli qog'ozlami joylashtirishda aksiyadorlarning huquqlarini ta’minlash;
  
• 
  konvertatsiya bo'yicha barcha amallarning hisobda aks etti- rilishi.
  

8. 
   Qimmatli qog'ozlaming hadya qilinishi va merosga olinishining auditi. U holatda quyidagilar tekshiriladi:
   

~ meros olish va hadya qilish bo'yicha hujjatlaming mavjudligi va qonuniyligi;

• 
  merosxo'r tomonidan o'z huquqiga ega bo'lish muddatlariga rioya qilinishi;
  
• 
  aksiyadorlar umumiy yig'ilishi yoki Kuzatuv kengashi mos qarorining mavjudligi;
  
• 
  merosxo'rlarga yoki hadya oluvchilaiga egalik huquqlarining o'tishi bo'yicha reestrdagi o'zgarishlaming hisobda aks ettirilishi.
  

9. 
   Qimmatli qog'ozlar oldi-sotdisining auditi. Auditor quyidagilarni tekshiradi:
   

• 
  oldi-sotdi shartnomasi mavjudligi va tuzilishning qonuniyligi;
  
• 
  aksiyadorlar reestriga xaridoming kiritilishi va sotuvchining undan chiqarilishi;
  

• 
  kim oshdi savdolarida oldi-sotdi bitimining to'g'ri rasmiylash- 1
  

tirilishi. •

10. 
    Qimmatli qog'ozlar saqlanishining auditi. Qimmatli qog'ozlar­
    

ning saqlanish tartibi moliyaviy hujjatlarni saqlashdek bo'lib, auditor : quyidagilami tekshiradi: >

• 
  saqlanadigan qimmatli qog'ozlar hisobining tashkil qilinishi;
  
• 
  haqiqatda saqlanadigan qimmatli qog'ozlar;
  
• 
  qimmatli qog'ozlarni saqlashga kirim hujjatlarining mav- , judligi;
  
• 
  qimmatli qog'ozlarni saqlashga hujjat-asoslar;
  
• 
  saqlanayotgan qimmatli qog'ozlarning buxgalteriya hisobida qayd qilinishi.
  

11. 
    Trast va garov amallarining auditi. Qimmatli qog'ozlarning ikkilamchi bozorida bu amallar nisbatan yangidir, shuning uchun auditor ularga alohida ahamiyat berishi va quyidagilami tekshirishi lozim:
    

• 
  qimmatli qog'ozlarni trastga yoki garovga berish tartibining umumiy yig'ilish yoki Kuzatuv kengashi qarorlariga mos kelishi;
  
• 
  mazkur amallarning hisobda aks ettirilishi;
  
• 
  trast yoki garov haqidagi shartnomaning mavjudligi va shartla- rining bajarilishi;
  
• 
  qimmatli qog'ozlarni trast yoki garovga berishning moliyaviy tavakkalchilik darajasi;
  
• 
  ishonchli boshqaruvchining o'z xizmat vazifalariga mos kelishi;
  
• 
  trast va garov amallari bo'yicha moliyaviy tavakkalchilikni sug'urta qilish shartnomasining mavjudligi.
  

O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Ustav fondida davlat ulushi mavjud bo'lgan korxonalarni samarali boshqarishni va davlat mulki hisobi lozim darajada yuritilishini ta’minlash bo'yicha chora-tadbirlar haqida» 215-son 16.10.2006-yildagi Qarori aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ nazoratni mustahkamlash ishida navbatdagi qadam bo'lib, unda uning yangi tuzilmasi — ichki audit xizmatiga asos solinadi.