Korporativ boshqaruv
Biznesda mulkchilik tizimini rivojlanishining fundamental asoslari
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.Biznesda mulkchilik tizimini rivojlanishining fundamental asoslari
Biznesda mulchilikni o‘zlashtirish borasidagi munosabat bo‘lar ekan, u egalik qilish, foydalanish va tasarruf etishning yaxlitligini taqozo etadi. Mana shu uch jihat biznesdagi mulchilikning ajralmas unsurlaridir. Egalik qilish — mulkdorlik huduqini mulk egasi qo‘lida saqlanib turishidir. Egalik sharoitida mulk bo‘lgan boylik qisman o‘zlashtirilada. Mulkka egalik saqlangan holda, uni amalda ishlatish o‘zga qo‘lida bo‘ladi. Buning oqibatida mulkdan kelgan naf ikki qismga ajraladi: bir qismini mulkdor, ikkinchisini mulkni amalda ishlatuvchi o‘zlashtiradi. Masalan, bino ijaraga berilganda egalik qilish mulkdor qo‘lida qoladi va u mulkdan kelgan nafning faqat bir qismini ijara haqi shaklida o‘zlashtiradi, Boshqa qismni esa ijarachi o‘zlashtiradi. Xullas, egalik qilish qisman, cheklangan o‘zlashtirishni bildiradi. Foydalanish, ishlatish — mulk bo‘lgan boylikni iqtisodiy faoliyatda qo‘llab, xo‘jalik jarayoniga kiritib, undan natija olishdir. Foydalanish yuz berganda boylik daromad topish yoki shaxsiy ehtiyojni so‘ndirish uchun ishlatiladi. Mulkdor o‘z mulkini o‘zi ishlatganda egalik qilish va foydalanish bir qo‘lda bo‘ladi, olingan natijani mulkdor tanho o‘zi, boshqa bilan baham ko‘rmagan holda o‘zlashtiradi. Egalik qilish va fovdalanish ajralganda mulk keltirgan naf ham taqsimlangan holda o‘zlashtiriladi. Tasarruf etish - mulk bo‘lgan boylik taqdirini mustaqil hal etish, ya‘ni mulkni sotib yuborish, ijaraga berish, merosga qoldirish, asrab-avaylab ko‘paytirish yoki uni yo‘qotib yuborishdan iborat xatti-harakatlarni amalga oshira bilishdir. Biznesda mulkchilik munosabatga ega albatta, uning ob‘ekti va sub‘ekti bo‘lishi shart. Biznesda mulkchilik xo‘jalik va tadbirkorlik faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy jihatdan ro‘yobga chiqariladi. Biznesda mulkchilik shakllariga asoslangan samarali Biznesda mulkchilik tizimining modeli muhim ahamiyatga ega. Bunda Biznesda mulkchilik tizimning tarkibiy qismlari bo‘lgan mulkdorlik institutlari, ularning mulkiy munosabatlari uchun mulk turlari bilan bog‘liq professional xizmatlar bozori va mulk narxi 20
regulyativ siyosatiga erishish dunyoning barcha mamlakatlari ijtimoiy-iqisodiy rivojlanishida muhim aha- miyat kasb etadi. Demak, mulkiy munosabatlar samarali bo‘lishi uchun davlat mulkiy huquq subyektlari (MHS) uchun samarali bo‘lgan Biznesda mulkchilik tizimini, ayniqsa, hususiy Biznesda mulkchilik tizimini, shakllantirishi zarur. Zero, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosati- ning samaradorUgi Biznesda mulkchilik tizimining samaradorligiga to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq, bunda hususiy Biznesda mulkchilik tizimi esa xalq farovonligini va biznes samarasini belgilaydi. 4-rasm. Biznesda mulkchilik tizimining namunaviy tuzilmaviy funksional modeli Yuqoridagiga ko‘ra, o‘zaro uzviy bog‘langan M – mulk bozorlari (mulk turlari bo‘yicha tasniflanuvchi), V - mulk turlari bilan bog‘liq professional xizmatlar (qiymatini baholash, 21
xizmatlar) bozorlari, S - mulkiy huquq subyektlari, ulaming barchasi faoliyatini tartibga solib turuvchi, R - regulyator kabi ushbu tuzilma tarkibiy qismlari fuqarolik huquqlari obyektlari (FHO) bilan bog‘liq ijtimoiy-iqtisodiy -informatsion-huquqiy munosabatlami amalga oshiradi. Bu modelda M, V, S, R elementlar orasidagi o‘zaro bog‘lanish chiziqlari ulami mulkiy munosabatlarda bo‘lishini ko‘rsatadi. Bunda Biznesda mulkchilik tizimi undagi barcha M, V, S, R elementlaming FHO bilan bog‘liq ijtimoiy-iqtisodiy - informatsion-huquqiy munosabatlami amalga oshirish faoliyati bilan harakatga keltiriladi.Biznesda mulkchilik tizimining samaradorligi mulkdorlaming huquq va majburiyatlari, mas‘uliyat va manfaatlarini samarali amalga oshirilishi uchun mulkiy munosabatlar uchun davlat tomonidan yaratilgan qulay shart-sharoitlar va mulkdorlik institutlari faolligi bilan belgilanadi. Bunda yaratilgan shart-sharoitlar sifatini risklar hamda siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy va boshqa omillaming kompleks ta‘siri belgilaydi. Umuman olganda, bu shart-sharoitlar mulkdoming huquqiy havfsizligi va Biznesda mulkchilik tizimi modelining samaradorligi kabi xossalari birikmasidan iborat integral (kompleks) tushuncha bolib, FHOlarga va ular bilan bog‘liq xizmatlarga bo‘lgan talab va taklifni obyektiv shakllantirilishiga xizmat qiladi. Biznesda mulkchilik tizimiga oid yuqorida aytilgan fikr-mulohazalaming ma‘noga egaligi Ernando De Soto tomonidan ham tasdiqlangan.Mulkdoming ijtimoiy va iqtisodiy manfaati uning mulk egasi sifatidagi hayotiy ehtiyoji bo‘lib, uni risklar sharoitida qondirish bilan bog‘liq xatti-harakati va fe‘l-atvorining ijtimoiy-iqtisodiy motivatsiyasini yuzaga chiqaradi. Bunda risk — mulkiy unosabatlar jarayonida real mavjud bo‘lgan noaniq va tasodifiy hollarning vujudga kelishi ehtimolini sifatiy- miqdoriy usullar yordamida ifodalab baholash shaklidir.Yuqorida aytilganlar asosida quyidagi ta‘rif o‘rinli: Biznesda mulkchilik tizimi — jamiyatda o‘rnatilgan Biznesda 22
funksional tuzilmalarni va ular bilan bog‘liq ijtimoiy-iqtisodiy -informatsion-huquqiy munosabatlar mexanizmini birlashtiruvchi yaxlit tizimli majmua. Uning faoliyati mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo‘yicha davlat siyosati kontekstida MHSlari tomonidan harakatga keltiriladi Bunda davlatning siyosati Biznesda mulkchilik tizimining samaradorligiga qulay Biznesda mulkchilik munosabatlari muhitini yaratish asosida erishilishiga qaratiladi.Shunday qilib, mamlakatda barqaror iqtisodiy o‘sish va xalq farovonligi faqat samarali Biznesda mulkchilik tizimi shart- sharoitlarida erishiladi. Dunyoning har bir mamlakatida, jumladan, O‘zbekistonda ham, Biznesda mulkchilik tizimining faoliyati qonunlar bilan belgilanib tartibga solinadi. Bunda ta‘kidlash zarurki, barcha mamlakatlardagi Biznesda mulkchilik tizimi va undagi mulkiy munosabatlar modeli ulardagi jamiyat tanlagan taraqqiyot modeliga mos ravishda shakllangan. Ko‘rilgan mavzu doirasida umumiy xulosa tariqasida aytish mumkinki, zamonaviy mulk ko‘p atributli (ko‘p turli, ko‘p qirrali, ko‘p xossali, ko‘p bozorli, ko‘p tabiatli) va turli omillarga ta‘sir- chan bo‘lganligi sababli, uni fuqarolik huquqkrining obyektlari sifatida qabul qilish mumkin. Shu munosabat bilan, bunday mulkni va uning tushunchasini tizimli tadqiqot obyekti sifatida murakkab fenomen deb qarash mumkin. Biznesda mulkning ahamiyati quyidagicha - bu ham manfaat, ham mas‘uliyatdir. Biznesda mulkchilik - bu mas‘uliyat bilan manfaatning uzviy birligi hisoblanadi. Biznesda mulkchilik real bo‘lishi uchun mulkdorning iqtisodiy manfaati amalga oshishi shart. Miqdorning iqtisodiy manfaati-uning boylik egasi sifatidagi hayotiy ehtiyoji bo‘lib, xatti-harakat, fe‘l-atvorni, iqtisodiy faoliyat motivatsiyasi (sababini) yuzaga chiqaradi. Ta‘kidlash zarurki, barcha mamlakatlardagi Biznesda mulkchilik tizimi va undagi mulkiy munosabatlar modeli undagi jamiyat tanlagan taraqqiyot modeliga mos ravishda shakllanadi. 23
uyg‘unlikda ko‘riladi.Umuman olganda, hozirda keng ma‘nodagi mulk (ne‘mat sifatidagi) nazariyasi jamiyat, iqtisodiyot, huquq va axborot nazariyalari birligi silatida shakllangan bo‘lib, bunda mulk bo‘yicha ijtimoiy, iqtisodiy, yuridik va informatsion munosabatlar zamonaviy mulkning majbu riy atributlari hisoblanadi.Zamonaviy mulk (ne‘mat mazmunidagi) tushunchasini keng ma‘noda naf, foydalilik, manfaat, samara, mulkiy huquqlar nuqtayi nazarlaridan mulkdorga, huquqiy va iqtisodiy fantomlarga ega hamda axborotiy shaffoflik va huquqiy himoyalanganlik xususiyatlari bilan xarakterlanuvchi ―ne‘mat-fantom-mulkdor uchligi silatida ifodalab tizimli o‘rganish maqsadga muvofiq. Harqanday biznesda mulkni bunday ma‘noda ifodalanishi, avvalambor, uni tovar, kapital, turli munosabat vositasi sifatida jalbdor va samarali bo‘lishini, unga bo‘lgan huquq va manfaatlrni to‘liq himoyalanishini anglatadi.Biznesda mulkchilik tizimi muhitida bo‘luvchi ―ne‘mat-fantom-mulkdor‖ uchligini tizimli o‘rganuvchi ne‘mat to‘g‘risidagi multifan qoidalari nuqtayi nazaridan qarash lozim. Bunda ―ne‘mat- fantom-mulkdor‖ uchligi o‘zining atributlari va mulkdoriga, huquqiy va iqtisodiy fantom(analog, ya‘ni, ekvivalent)lariga, mulkiy shakllari va Biznesda mulkchilik tizimiga ega. Bu fantomlar faqat inson nafsiga asoslangan nafli mulkiy munosabatlar mavjud bo‘lganidagina ma‘noga ega bo‘lib, ular o‘z bazisidan (konkret shakl va mazmundagi ne‘matdan, boylikdan) alohida mavjud emas.Biznesda mulkchilik shakllari asosan quyidagi yo‘llar bilan vujudga keladi: ilohiy va omad faktorlari, ijtimoiy, siyosiy va huquqiy jarayonlar, inson mehnati, yuridik shaxslar (jumladan, biznes subektlari) faoliyati, davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish va milliylashtirish (natsionalizatsiya). Bunda davlat, mahalliy hokimiyatlar, yuridik va jismoniy shaxslar, alohida jamoalar mulkdor subekt lar sifatida qaraladi.Sotsium nuqtayi nazaridan mulkka ijtimoiy manfaat va iqtisodiy manfaat manbayi sifatida qarash mumkin. Ko’p ukladli iqtisodiyot bir-birini taqozo etuvchi va oqibat natijada yaxlitlikni shakllantiruvchi turli unsurlar-ukladlar birlashuvini bildiradi. Har bir ukladning o’z 24
bularning o’z manfaatlari bor, manfaatlar ea goh alohidalashib, goh muvofiqlashib turadi va bu hol bozor iqtisodiyoti uchun tabiiy hisoblanadi. Tamomila yangi hodisa – o’z kelib chiqishiga ko’ra, turli-tuman bo’lgan ukladlarning birgalikdagi tizimli, yonma-yon mavjud bo’lishi yuzaga keldi. Ukladlar shunday mavjudlik hosilasi bo’lgan ichki unsurlarga aylanishi bilan poliforizm(xilma-xillik) tavsiflari, qiyofasi shakllana boshladi. Tabiiyki, bu poliforizmning rivojlanganlik va barkamolllik darajasi turli mamlakatlarda turlicha, chunki ular turli ukladlarning imkoni bo’lgan birgalikda mavjudligining o’ziga xos parametrlari bilan belgilanadi. Shu sabbabli masalan, ijtimoiydemokratikijtimoiy taraqqiyot dasturlari amalga oshirilgan mamlakatlarda davlat va kooperativ xo’jaliklarning muayyan maqsadli shakllanishi yuz berdi. Shunday qilib, milliy iqtisodiyotda ko’p ukladlilikning shakllanishi va qaror topishidagi barcha masalalar xususiylashtirish jarayonida , shaxsiy yordamchi xo’jaliklarni rivojlantirish ehtiyojlari, hufiya tuzilmalarning bir qismini oshkoralashtirish imkoniyatlari bilan uzviy bog’liq bo’lgan hola hal qilinishi lozim. Bu o’rinda monopoliyadan chiqarish muammolari yana bir muhim qo’shimcha funksiyaga rga bo’ladi. Ilmiy adabiyotlarda bu masalaga alohida e’tibor berilgan. Samarali monopoliyadan chiqarish xususiylashtirish bilan birgalik teng olib borilishi kerak. Chunki bu jarayaon nafaqat sog’lom raqobatning sharti balki, iqtisodiy xilma- xilliikning qaror topishiga aylanadi. Xo’jalik shakllarini rivojlantirish jarayoni klassik xususiy mulk shakllarini aksiyadorlik tashkilotlariga aylantirishdek tabiiy transformatsiya yo’li bilan borgan joylarda o’z-o’zini tartiblaydigan nodavlat xo’jalik tuzilmalari unsuri ustunlik qiladi. Davlat va nodavlat, davlat va xususiy sektorlarning bo’lishi ya’ni ko’p sektorli iqtisodiyot rivojining davomi poiforizm bo’ladi deb aytishga asoslar bor. Lekin bu ko’p sektorlik endilikda teng huquqli xo’jalik sektorlari va shakllarining o’zaro zaruriy hamkorligini ham anglatadi. Bunday o’zaro hamkorlik davlat yo’li bilan va bozorda tartiblash mexanizmi orqali amalga oshiriladi. Shu sabbali milliy polifarizm 25
tuzilmasi bilan ikkinchi tomondan, ijtimoiy va xususiy manfaatlarning u yoki bu darajadi muvofiqligini ta’minlashga qordir bo’lgan mexanizmlarning kombinatsiyalari bilan farq qiladi. Shuningdek, rivojlanayotgan mamlakatlar tajribalarini hisobga olgan holda institutsional investitsiyalar mexanizmidan foydalanishga o’tdilar, aksiyalashtirish orqali “ yumshoq” xususiylashtirishga kirishildi. Birinchidan, davlat kompaniyalarining asosiy paychilaridan biri bo’ladi, bu esa bankrotlik chog’ida aksiyadorlarning vositalari qaytarilishini kafolatlaydi. Ikkinchidan, aholining shaxsiy jamg’arma (omonat)lari institutlari orqali jamg’arma fondlariga aylantiriladi. Uchinchidan, investitsiyalar rekonstruksiyaga emas, balki eng istiqbolli tarmoqlarda yangi korxonalar qurilishiga yo’naltirildi. To’rtinchidan, ish haqini aksiyalarga bog’lab qo’yish orqali iste’mol bozoriga pul bosimi pasaytiriladi. Tub o’zgarishlardan ko’zlangan asosiy maqsad ko’p ukladli iqtisodiyotni barpo etish bo’lib, hozirgi davrda baralla pirovard natijaga erishdik deya olamiz. Iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy mulk huquqini himoya qilish va unining ustivor mavqeyini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini rag’batlantirishga qaratilgan institutsional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish; Xususiy mulk huquqi va kafolatlarini ishinchli himoya qilishni ta’minlash, xususiy tadbirkorlik va kichik biznes rivoji yo’lidagi barcha to’siq va cheklovlarni bartaraf etish; Investitsiya muhitini takomillashtirish, mamalakat iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy, eng avvalo, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish; Endi hozrgi davrdagi vazifa- milliy iqtisodiyotlarning barqaror rivojlanishi uchun jami ukladlarning tizimli hamkorligi talab qilinadi. 26
shakllarining yuzaga kelishi va ular samaradorligini ta’minlash zarurati bor bo’lganidan ularning birontasi ham boshqalari bilan o’zaro aloqada bo’lmay turib rivoj topa olmaydi. Raqobatlashuvchi shakllarning uzviy bir butunligi ularning davlat tazyiqi bilan yaratilgan tartibsiz konglomeratidan (to’plamidan) farq qiladi, chunki bu manfaatlarning bog’lanishiga asoslanadi. Hozirgi iqtisodiyotning ko’p ukladli tuzilmasiga xususiylashtirish katta ta’sir ko’rsatadi. Samarali xususiylashtirish iqtisodiyotni isloh qilish va zamonaviy bozor iqtisodiyotini barpo etishning umumiy jarayonidagi bosh bo’g’inidir.2019-yil 12- yanvar kuni urbanizatsiya jarayonlarini tubdan takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risidagi Prezident farmoni qabul qilindi. Farmonga muvofiq, 2019-yil 1-iyuldan: - Yuridik shaxslar bino va inshootlari, sanoat infratuzilmasi obyektlari joylashgan yer uchastkalarini xususiylashtirish huquqiga ega; - Jismoniy shaxslar yakka tartibda uy-joy qurish va turar joyga xizmat ko’rsatish uchun ajratilgan yer uchastkalarini xususiylashtirish huquqiga ega; - Xususiylashtirish mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarori bilan amalga oshiriladi; - Jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan xususiylashtirilgan yer uchastkalari xususiy mulk hisoblanadi va daxlsizdir; - Xususiylashtirish faqatgina kadastr hujjatlari mavjud bo’lgan holda hamda Hukumat tomonidan belgilanadigan miqdorlarda pullik asosda amalga oshiriladi.14 O’zbekistonning agrar sektorida xususiy jamoa shirkat va xo’jaliklarining parallel rivojlanishi ta’minlanmoqda. Ayni paytda ulardagi ichki tuzilmaviy o’zgarishlar o’tkazilmoqda, mayda dehqon xo’jaligi jadal o’smoqda. Shuningdek, hech bir biznes yoki ishlab chiqarish yersiz amalga oshmaydi, chunki har qanday korxona bir parcha yer ustida joylashgan bo’ladi. Yer – xuddi kapital, energiya ahborot singari iqtisodiy omil, olaylik ishchi kuchi arzon, texnika qimmat bo’lsa, tadbirkor qimmat texnika sotib olishdan ko’ra ko’proq ishchi kuchi yollashga harakat qiladi. Xuddi shunday korxonasi qimmat yerda joylashgan bo;lsa, 27
mahsulot tannarxiga ta’sir qiladi. Demak yer xususiylashsa, tadbirkor ham, jamiyat ham foyda ko’radi. (masalan, shaharning markazida ishlab chiqarish korxonalari bo’lmaydi.Ma’lumot o’rnida shuni aytib o’tish joizki, iqtisodiyotdagi sektor va uklad tushunchalari bir-biridan farqlanadi. Sektor bu soha yoki tarmoq iqtisodiyot bo’g’inini, faoliyat turini bildiradi. Uklad esa ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya bo’lib, iqtisodiy munosabatlar jamlanmasi hisoblanadi. Aniqroq qilib aytganda, ukladlar sektorlarni, sektorlar esa milliy iqtisodiyotni hosil qiladi. Bulardan umumiy xulosa shuki, bunday natijalarga erishyotganimizning asosiy sababi yurtimizda iqtisodiy erkinlik mavjudligidir. Umuman olganda, erkinlik ko’p qirrali tushuncha va uni tavsiflash ham turlicha bo’ladi. Bizning e’tiborimizni tortadigan joyi erkinlik bu mamlakatda xususiy sektorning naqadar rivojlanganini ko’rsatuvchi belgi ekanligi. Iqtisodiy erkinlik bor joyda monopoliyaning cheklanishi, ishlab chiqarish samaradorligi oshishi hamda raqobatning keng yoyilishi kabi holatlar kuzatiladi. Raqobat bor joyda esa har doim sifatli va hamyonbop narxdagi mahsulotlar xarid qilish imkoniyati yuqori darajada bo’ladi. |