Korporativ boshqaruv
Biznesda mulkchilik munosabatlarining mohiyati va iqtisodiy mazmuni
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Biznesda mulkchilik munosabatlarining mohiyati va iqtisodiy mazmuni
Mulkchilik munosabatlari har qanday jamiyat iqtisodiy tizimining asosiy munosabatlaridan birini tashkil qilib, insoniyat taraqqiyotining mahsuli hisoblanadi. Biznesda mulkchilik munosabatlari moddiy va ma’naviy ne’matlarni ishlab chiqarish hamda jamiyat boyliklarini o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladi. Shunday ekan, Biznesda mulkchilik munosabatlari - bu mulkka egalik qilish, foydalanish, tasarruf etish va o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlardir. Mulk munosabatlari biznes muhitini yahshilash va uni rivojlantirishning shuningdek barcha iqtisodiy va siyosiy muammolarni hal qilishning ildizidir. Ularga ikki nuqtai nazardan qarash mumkin: iqtisodiy va huquqiy. Iqtisodiy kategoriya sifatida mulk munosabatlari tarixan rivojlanib borayotgan odamlar (subhektlar) o’rtasida mulkka moslashish, uni tasarruf etish, egalik qilish va undan foydalanish maqsadida ijtimoiy munosabatlardir. Huquqiy kategoriya sifatida bu obhektiv ravishda o’rnatilgan mulkiy munosabatlarning subhektiv talqinidir. mulk - bu mulk oboekti huquq subhekti ega bo’lishi mumkin bo’lgan huquqlarning to’liq to’plamidir. Ushbu mulkdorga (shaxsga) tegishli narsalarning yig’indisi manfaatdor shaxsning mulkini tashkil qiladi, shuning uchun egalik qilish munosabatlar mulkiy munosabatlar deb ham ataladi. Mulk - bu to’g’ridan-to’g’ri mulkning o’zi, kimgadir egalik huquqi bilan tegishli bo’lgan mulk. Mulkka egalik qilish mulkning egasi qo’lida saqlanib turishini bildiradi va yaratilgan moddiy boyliklarni o’zlashtirishning ijtimoiy shaklini ifodalaydi. Ayrim hollarda mulkka egalik qilish uning egasi ixtiyorida saqlangan holda, undan amalda foydalanish esa boshqalar qo’lida bo’ladi. Bunga ijaraga berilgan mol mulkni misol qilib keltirish mumkin. Mulkdan foydalanish – bu mol-mulkning iqtisodiy faoliyatda ishlatilishi yoki ijtimoiy hayotda qo’llanilishidir.Mol-mulkni o’zlashtirish yuz berganda u daromad olish uchun yoki shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun ishlatilishini bildiradi.Mulkni tasarruf etish - bu mol-mulk taqdirining mustaqil hal qilinishidir. U mol-mulkni sotish, meros qoldirish, hadya qilish, ijaraga berish kabi hollar orqali ro’y beradi. 10
olish, yoki daromadini qayta investitsiyalash hisobiga amalga oshirishi mumkin. Shuningdek, kengayish yangi korxonalarni barpo qilish, bor korxonani sotib olish hamda bor kompaniya bilan birlashish hisobiga amalga oshishi mumkin. Yashil dala (green field) investitsiyalari noldan boshlab loyihalashtirilgan investitsiyalarga nisbatan qo„llaniladi. Mavjud biznesni sotib olish yoki uni qayta tashkil qilishdan farqli ravishda yashil dala investitsiyalari yangi, zamonaviy va innovatsion loyihalarga nisbatan ko„proq qo„llaniladi. Biznesning qo„shib olinishi bu mavjud biznes kengayish maqsadida boshqa shu tarmoqdagi korxanalarni sotib olishi yoki yangi bozorga kirib borishda yangi o„zining korxonasini noldan tashkil qilish o„rniga mazkur bozordagi korxonani sotib olishidir. Odatda, yirik korxona mayda korxonalarni qo„shib olishi hisobiga kengayib boradi, raqobatchilaridan xalos bo„ladi. Jahon amaliyotida bu kabi yirik xaridlar ko„p uchraydi. Masalan, “Pfizer” kompaniyasi “Warner-Lambert”ni 90 mlrd. (1999), “Pharmacia Corporation”ni 59.515 mlrd. (2002), “Wyeth”ni 64.5 mlrd. AQSh dollari miqdorida (2009-2012) xarid qilgan. 1-jadval. Biznesning qoshib olinishidagi yirik xaridlar 4 4 https://en.wikipedia.org/ 11
korxonalar bitta korxonaga birlashadi va ikki korxona aksiyadorlarini yangi umumiy korxonaning egasiga aylanadi. Odatda, bizneslarning birlashishi kuchsizroq 44 korxonalarning kuchli korxonaga nisbatan ittifoqi bo„lib, birgalikda unga qarshi raqobatlashish imkoniyatini oshiradi. Ba‟zan ta‟sischi biznesdan chiqishni istashi yoki majbur bolishi mumkin. Bunda mulkchilik shaklidan kelib chiqib, kompaniya a‟zolari yoki tashqi investorlarga aksiya yoki ulushi sotilishi mumkin. Ammo bu holatda insider ma‟lumoti qoidasiga amal qilinishi lozim. Agar bu sotish shubhali yoki qalloblik qilingan deb topilsa, insider ma‟lumotining suieste‟mol qilinishi bo„yicha ayblov qo„yilishi mumkin. Ba‟zida kompaniyani tashkil qilgan shaxs ham kompaniyadan haydalishi mumkin. Masalan: “Apple” asoschilaridan biri Stive Jobs bu kompaniyani1976-yilda tashkil qiladi, 1980-yillarning boshlarida shaxsiy kompyuterlar bozorida yetakchiga aylanadi. Shaxsiy kompyuterlar bozorini 3 yilda 1 milliarddan ortiq yillik savdoga ega bozorga aylantiradi. Ammo keyinchalik raqobatchilarning kuchayishi hisobiga “Apple” bozordagi mavqeyini boy beradi. Natijada Jobs uni 1985-yil tark etishga majbur bo„lgan. Barcha aksiyalarini sotib, o„rniga yangi “NEXT” va “PIXAR” kompaniyalarini tuzadi. Jobs bu yangi kompaniyalari bilan yana muvaffaqiyatga erishadi, ammo Jobsiz qolgan “Apple” tanazzuldan chiqib keta olmaydi. Keyinchalik Jobs 1996-yil yana “Apple”ga qaytadi. “Apple” Jobsning “NEXT” kompaniyasini qo„shib oladi. “Apple”ga qaytgan Jobs kompaniyani qayta qurishga yangi vision, missiya va maqsad yo„lida yangi rivojlanish strategiyasini tuzib chiqadi. Natijada “Apple” yana serdaromad innovatsion kompaniyaga aylanadi. Boshqa tomondan, Biznesda Biznesda mulkchilik ning huquqiy jihati uning iqtisodiy tomoniga nisbatan faqat bo’ysinuvchi rol o’ynamaydi. Bu shunda ko’rinadiki, ishlab chiqarish vositalariga ma’lum huquqiy egalik qilmasdan, hech kim ishlab chiqarish jarayonini amalga oshira olmaydi, ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan mahsulotdan foydalana olmaydi. Shu sababli Biznesda mulkchilik 12
munosabatlarning aniqlashtirilgan ko’rinishi hisoblanadi. Xuquqiy normalar, bir tomondan, aynan Biznesda mulkchilik munosabatlarini muhofaza qilish zarurati bilan bog`liq holda vujudga kelsa, boshqa tomondan u tovar ishlab chiqarish sharoitida Biznesda mulkchilik munosabatlarini rivojlantirishda g`oyat muhim rol o’ynaydi. Shunday qilib, biznes muhitida mulkchilik ning huquqiy normalari, - birinchidan, ishlab chiqarish vositalari va yaratilgan moddiy ne’matlarning muayyan shaxslarga (huquqiy yoki jismoniy) tegishli ekanligini, - ikkinchidan, mulk egalarining qonun bilan qo’riqlanadigan vakolatlarini, - uchinchidan, mol-mulkni himoya qilish usullarini belgilab beradi. Biznes egasi, ya‘ni mulkdor mulkiy munosabatlarning faol tomoni bo‘lib, mulkni egallash uchun xuquq va imkoniyatlarga ega bo‘ladi. Mulk ob‘ekti tabiatdagi narsalar, energiya, aqliy qobiliyat, buyumlar sub‘ektiga to‘la yoki qisman tegishli bo‘lib, mulkiy munosabatlarning passiv tomoni xisoblanadi. Mulkiy munosabat, mulkning o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabatini qamrab oladi, ya‘ni mulkiy ob‘ektning sub‘ektiv munosabatlarini ifodalaydi. Bu munosabatlar iqtisodiy mazmunga ega bo‘lib, mulkdorlar o‘rtasida mahsulotlar, daromadlar,boyliklar taqsimlanishini belgilab turadi. Biznesda mulkchilik o‘zlashtirish borasidagi munosabat bo‘lar ekan, u egalik qilish, foydalanish va tasarruf etishning yaxlitligini taqozo etadi. Biznesni yani uning mulkini bunday ma‘noda ifodalanishi, avvalambor, uni tovar, kapital, turli munosabat vositasi sifatida jalbdor va samarali bo‘lishini, unga bo‘lgan huquq va manfaatlarni to‘liq himoyalanishini anglatadi. Biznesda mulkchilik munosabatlari uning ob’ektlari va sub’ektlari bo’lishini shart qilib qo’yadi. Mulkka aylangan barcha boylik turlari Biznesda mulkchilik ob’ektlaridir. Huquqiy mehyorlar, bir tomondan, aynan Biznesda mulkchilik munosabatlarini muhofaza qilish zarurati bilan bog’liq holda vujudga kelsa, boshqa tomondan, ular tovar ishlab chiqarish sharoitida Biznesda mulkchilik munosabatlarini 13
xo’jaligi sharoitida ayrim ijtimoiy qatlamlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashmasdan, ayirboshlash munosabatlarida ishtirok etib (masalan, savdo vositachilari) mulkdorga aylanish imkoniyati ‘aydo bo’ladi. shunday qilib, Biznesda mulkchilik ning huquqiy mehyorlari, birinchidan, ishlab chiqarish vositalari va yaratilgan moddiy nehmatlarning muayyan shaxslarga (huquqiy yoki jismoniy) tegishli ekanligini, ikkinchidan, mulk egalarining qonun bilan qo’riqlanadigan vakolatlarini va nihoyat, uchinchidan, mol-mulkni himoya qilish usullarini belgilab beradi. Biznesda mulkchilik munosabatlari uning obhektlari va subhektlari bo’lishini shart qilib qo’yadi. Mulkka aylangan barcha boylik turlari Biznesda mulkchilik obhektlaridir. Mulk obhekti bo’lib, inson yaratgan moddiy va mahnaviy boyliklar, tabiiy boyliklar, aqliy mehnat mahsuli, insonning mehnat qilish qobiliyati – ishchi kuchi va boshqalar hisoblanadi. Mulk obhektida asosiy bo’g’in – bu ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalari kimniki bo’lsa, ishlab chiqarilgan mahsulot ham unga tegishli bo’ladi 5 . Real hayotda ishlab chiqarish vositalarining umumlashish darajasi turli xil, yahni ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish vositalari bilan qo’shilishi turli darajada va turli shakllarda amalga oshiriladi. shunga mos ravishda mulk subhektlari vujudga keladi. Mulk subyekti jamiyatda mahlum ijtimoiy-iqtisodiy mavqega ega bo’lgan, mulk obhektini o’zlashtirishda qatnashuvchilar, mulkiy munosabatlar ishtirokchilari bo’lib, ular jamoa, sinf, tabaqa yoki boshqa ijtimoiy guruhlarga birlashgan bo’ladi. Ayrim kishilar, oilalar va davlat ham Biznesda mulkchilik subhekti sifatida maydonga chiqishi mumkin 6 . Mulk obhektlari va subhektlari yordamida Biznesda mulkchilik munosabatlari va huquqlarini yanada yaqqolroq tushunish mumkin. Biznesda mulkchilik 5 Ш.Ш.Шодмонов, Б.Ю.Ходиев. Иқтисодиёт назарияси: Дарслик. – Т.: «Молия -Иқтисод» нашриёти, 2017, 110-б. 6 Ўша асар. 110-бет 14
iqtisodiy munosabatdir. Bu qoidani quyidagi tasvir orqali ifodalash mumkin: 2-rasm. Biznes muhitida Biznesda mulkchilik munosabatlari 7 Mulkchilik huquqlari esa mulk subhektining mulk obhektiga yani biznesga nisbatan munosabatidir, yani undan foydalanish va nazorat qilish yuzasidan kelib chiquvchi huquqlar majmuidir: 3-rasm. Biznesda mulchilikning subyekt va obyekti orasidagi munosabat 8 Mulk subhektlari ko’p darajali bo’lib, shu subhektlardan birontasi o’zini mulk egasi sifatida yuzaga chiqara olmasa, unda Biznesda mulkchilik munosabatlari rasmiy va yuzaki tus oladi. Mulk munosabatlari, yuqorida aytib o’tilganidek, iqtisodiy munosabatlar tizimida hal qiluvchi rol o’ynaydi. Keling, boshlang’ich tushunchalar va taoriflarga murojaat qilaylik. Biznesda "Mulk munosabatlari" tushunchasi, bir tomondan, mulkdorning “uning narsasiga” munosabati, yahni mulk va subhekt o’rtasidagi obhektiv-obhekt munosabatlarini o’z ichiga oladi. Ushbu dastlabki munosabatlar Biznesda mulkchilik subektlari o’rtasidagi munosabatlarning, yahni subektiv-subektiv munosabatlarning muhim sharti bo’lib xizmat qiladi. 7 Axmedov_D_Q_Biznes_muhiti_nazariya_va_amaliyot_O'_q_2019 8 Axmedov_D_Q_Biznes_muhiti_nazariya_va_amaliyot_O'_q_2019 Subyekt Obyekt Obyekt Subyekt Subyekt 15
Biznesda mulkchilik ning huquqiy tushunchasi iqtisodiy tushunchadan ancha oldin ‘aydo bo’lgan. Mulkni huquqiy talqinning nisbiy soddaligi va ravshanligi, shaxsning narsaga, obhektga bo’ysunadigan kuchli irodali munosabati sifatida ijtimoiy ongda mustahkam o’rnashgan. Rim yuristlari mulkni biror narsaga egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish huquqi sifatida belgilab qo’ydilar. Yahni, mulk huquqiy jihatdan mulk munosabatlarini ifodalaydi: huquqiy normalar mahsulotning qandaydir subhektlarga (fuqarolar, guruhlar, sinflar, aholi, davlat) taqsimlanishi va taqsimlanishini belgilaydi. Boshqacha aytganda, huquqiy tomon mulk huquqini qonunlashtiradi va bu huquqlarni meros qilib olish, to’shirish va sotishni tartibga soladi. Egasi o’ziga tegishli bo’lgan narsalarga egalik qilish, undan foydalanish va ularni tasarruf etish huquqini oladi va davlat ushbu huquqni qonun hujjatlari orqali taominlaydi. Amerikalik iqtisodchilar R. Coase va A. Alchian mulk huquqi nazariyasini ishlab chiqdilar. “Biznes muhitida mulk huquqi” tushunchasi 11 tarkibiy qismdan iborat huquqlar to’’lamini (“huquqlar to’’lami”) o’z ichiga oladi 9 : 1) mulk huquqi, yani imtiyozlarni eksklyuziv jismoniy boshqarish huquqi; 2) foydalanish huquqi, yahni tovarlarning foydali xususiyatlaridan o’zi uchun foydalanish huquqi; 3) boshqarish huquqi, yahni imtiyozlardan foydalanishni kim va qanday taominlash to’g’risida qaror qabul qilish huquqi; 4) daromad olish huquqi, yahni tovarlardan foydalanish natijasida olingan natijalar huquqi; 5) suveren huquq, yahni tovarni begonalashtirish, isteomol qilish, o’zgartirish yoki yo’q qilish huquqi; 6) xavfsizlik huquqi, yahni tovarlarni eks’ro’riatsiya qilishdan va atrof-muhitga zarar etkazilishidan himoya qilish huquqi; 9 http://e-lib.gasu.ru/eposobia/tuxteneva/R_3_1.html 16
8) tovarga cheksiz egalik qilish huquqi; 9) atrof-muhitga zararli bo’lgan tarzda foydalanishni taqiqlash; 10) jarima ko’rinishidagi javobgarlik huquqi, yahni. qarzni to’lashda foyda yig’ish imkoniyati; 11) qoldiq belgi huquqi, yahni. buzilgan vakolatlarning tiklanishini taominlaydigan ‘rotseduralar va institutlarning mavjudligi huquqi. Mulk huquqi deganda, odamlar soni cheklangan miqdordagi tovarlarning mavjudligi va ulardan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan, odamlar o’rtasidagi munosabat tushuniladi. Shuni tahkidlash kerakki, mulkni qonuniy konsolidatsiya qilish bu jarayonning o’zi emas, faqat mulkni ajratish jarayonining muzlatilgan natijasidir. Ammo doimiy ravishda rivojlanib boradigan iqtisodiy munosabatlar, o’zlashtirishning yangi shakllarini yaratadi, agar huquqiy hujjatlar amaldagi iqtisodiy munosabatlarga to’g’ri kelmasa, ular rivojlanishiga to’sqinlik qilishi mumkin. Biznesda mulkchilik ning yuridik shakli odamlar tomonidan moddiy tovarlarni rasmiy ravishda o’zlashtirilishini aks ettiradi, iqtisodiy tovarlarning real o’zlashtirilishi ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va isteomol qilish jarayonlarida ro’y beradi. Iqtisodiy nazariya resurslar va mahsulotlarni o’zlashtirish va ulardan foydalanishning aniq jarayonlarini aniq o’rganadi. Iqtisodiy mulk munosabatlariga quyidagilar kiradi: 1) xo’jalik tovarlarini berish; 2) ushbu tovarlardan iqtisodiy foydalanish; 3) mulkni iqtisodiy sotish 10 . To’shirish bu narsalar bilan munosabatlarni o’zlari kabi quradigan odamlar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlardir. Ajratishning qarama-qarshi tomoni - bu begonalashtirish munosabati. 10 http://www.e-reading-lib.com/chapter.php/97700/4/elena-makeeva-vasileva-ekonomicheskaya-teoriya-konspekt- lekciy 17
nomoddiy qiymatlar) dan foydalanishi mumkin; ikkinchidan, mulkka maolum muddat davomida egalik qilish va undan foydalanish huquqini beradi va aniqlaydi. Mulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy qonunlarsiz iqtisodiyot normal rivojlana olmaydi. Masalan, har qanday mulk egasi uning mulki joylashgan mamlakat qonunlariga muvofiq harakat qilishi kerak. Umuman olganda, bu butun jamiyatdagi o’yin qoidalari bo’lgan mulkiy huquqlar (hatto ular bir oz aniq tushunilgan bo’lsa ham) va faqat sof iqtisodiy munosabatlar ularga bog’liq ekanligi tan olinadi. O’zbekiston Respublikasida biznes muhiti sharoitida mulkning turli shakllari uchun teng huquqiy imkoniyatlar berilmoqda. Mulk shakllarining teng imkoniyatlar tadbiq etilishi uchun qonun xujjatlari ishlab chiqildi va amalga joriy etildi. Bozor iqtisodiyotining asosi bo’lgan xususiy mulk kafolati bo’yicha ham davlat bu mulk shaklini har tomonlama qo’llab-quvvatlamoqda. O’zbekiston Respublikasining “mulkchilik to’g’risida” Qonuniga ko’ra O’zbekiston Respublikasida mulk daxlsizdir. Har bir shaxs mulkdor bo’lishga haqli. O’zbekiston Respublikasida iqtisodiyotning samarali amal qilishiga va xalq farovonligining o’sishiga imkoniyat yaratuvchi har qanday shakldagi Biznesda mulkchilik bo’lishiga ruxsat beriladi. Biznesda mulkchilik ning hamma shakllari daxlsiz bo’lishiga va ularning rivojlanishi uchun teng sharoit yaratilishiga qonun kafolat beradi. O’zbekiston Respublikasi mulkdorga qarashli bo’lgan mol-mulkni saqlash va ko’’aytirib borish uchun barcha zarur sharoitlarni yaratib beradi 11 . Birinchidan, mulkning bir qismi davlat qo’lida bo’lib, u iqtisodiyotda faol rolg’ o’ynaydi. Bu iqtisodiyotning barqarorligi va o’sishi uchun sharoit yaratishda, bozor tizimi yetarli darajada ishlab chiqarmaydigan yoki umuman yetkazib bermaydigan ayrim tovarlar va xizmatlar bilan tahminlashda, daromadlar taqsimlanishini o’zgartirishda va shu kabilarda namoyon bo’ladi; 11 https://lex.uz/acts/111466 18
korporatsiyalar va kuchli kasaba uyushmalari shaklidagi qudratli iqtisodiy tashkilotlar mavjud. Bu yerda, shuni alohida tahkidlash lozimki, xususiy Biznesda mulkchilik va bozor tizimiga suyanish, ijtimoiy Biznesda mulkchilik va markazdan rejalashtirish har doim ham bir vaqtda mavjud bo’lmasligi mumkin. Masalan, sobiq millatchi Germaniya iqtisodiyoti avtoritar ka’italizm deb atalgan, chunki Biznesda mulkchilik xususiy bo’lib qolsada, mamlakat iqtisodiyoti qattiq nazorat ostiga olingan va markazdan boshqarilgan. Buning teskarisi, bozor sotsializmi deb atalgan sobiq sotsialistik Yugoslaviya iqtisodiyotida resurslarga ijtimoiy Biznesda mulkchilik xos bo’lgan va bir vaqtda iqtisodiy faoliyatni tashkil qilish va boshqarishda erkin bozor asosida olib borilgan. shvetsiya iqtisodiyotida ham 90% dan ortiq xo’jalik faoliyati xususiy firmalarda to’’langan bo’lsada, davlat iqtisodiy barqarorlikni tahminlash va daromadlarni qayta taqsimlashda faol qatnashadi. Hozirgi vaqtda Xitoy Xalq Respublikasida davlatning markazlashgan holda iqtisodiyotga aralashuvi va rejalashtirish tizimi saqlanib qolgan holda bozor mexanizmlari muvaffaqiyat bilan qo’llanilib, barqaror va tez surhatlar bilan iqtisodiy o’sishga erishmoqda. Tadqiqotchilar yakdillik bilan fuqarolik jamiyatida xususiy mulkka ega o’rta sinf – biznesmenlar, tadbirkorlar, ishbilarmonlar, xususiy mulk egalari aholining asosiy qismini tashkil etadi, iqtisodiy erkinlik qaror to’adi, deb qayd etadilar. Biznes muhiti yahshilanishi va rivojlanishida shuningdek fuqarolik jamiyati rivojida xususiy mulk alohida ahamiyat kasb etadi. U: a) mulkdan to’liq foydalanish huquqini; b) mulkni berish huquqini; c) qonun tomonidan mulkni himoya qilishni ko’zda tutadi”. Yani biznes muhitida mulkchilik munosabatlari – bu mulk ob’ektini o’zlashtirish bo’yicha mulk sub’ektlari o’rtasidagi iqtisodiy munosabatdir. |