Korreksion pedagogika va logopediya

BOB NUTK S UR’ATI, RAVONLIGINING BUZILISHI

1. 
   Suzlash tezligini buzishi
   

Reja

1. 
   Tez yoki sekin gapirish sabablari
   
2. 
   So‘zlash tezligini buzilishi
   
3. 
   Nixoyatda tezlashgan nutq - taxilaliya
   
4. 
   Nihoyatda sekinlashgan nutq -bradilaliya;
   

Nutq —■ odamlaming rzaro munosabatda brlishi, aloqa bollashida asosiy qurol brlib, kishi rz fikri, xohish istaklarini nutq orqali atrofdagilarea bildirishi, rz kechinmalarini ifoda etishi mumkin. Ana shuning uchun ham nutq kishi fikrlash qobiliyatining asosi, uning bir vositasi brlib xizmat qiladi. Fikrlash jarayonlari taxlil qilish, sintezlash, taqqoslash, umumlashtirish va boshqalar bolaning nutq rzlashtirishiga bolliqdir. Bola nutqi rsa borgan sayin bu jarayonlar ham rivojlanib, kengayib boradi.
Nutq kishi ruhiy faoliyatida ham bevosita ishtirok etib, eslash, xotira jarayoni ifodasiga martiqiy fikrlash harakterini beradi, idrokni kuchaytiradi. Nutq kishi irodasining shakllanishida va ayniksa his-tuylularini ifodalashda ham juda katta rol rynaydi.
Bola bir, ikki yoshida rylab, fikrlab aytiladigan ayrim srzlarning ma’nosini tushunib, bulami rzi ham talaffiiz qila boshlaydi, keyinchalik esa nutqi asta-sekin isib rivojlanib boradi, bu esa bolaning sog-salomat rsib borishining asosiy, itiuxdsh krrsatkichlaridan biridir. Ba’zi bolalarda esa buning aksi brlib, umumiy nutqning rziga xos kamchiliklari nutq faoliyatining har xil tomonlarida krrinadi, ularning aktiv, ogzaki nutqi odatdagicha ^nvojlanmay qoladi. Bola nutqidagi kamchiliklar, rzgalar nutqini tushunishidagi qiyinchilik ulami atrofdagilar bilan muloqotda brlishi, rz tengqurlari bilan qrshilib ketipshni qiyinlashtiradi, hamda fikrlash va boshqa ruhiy jarayonlariga keskin ta’sir qiladi, natijada bolaning rzlashtirish qobiliyati bilan birga uning shaxsi ham rivojlanishda orqada qola boshlaydi.
Nutq qobiliyatining rivojlanmaganligi nutq maromi (ya’ni sur’ati, tezligi), shuningdek ifodali qilib gapirish, rqish malakasi bilan ham belgilanadi. Gapirish, srzlash tezligi, nutq maromi gapirilayotgan davrda srzlar orasidagi pauzaning uzun yoki kaltaligiga bolliqdir. Odatda, kishi shoshilmasdan gapirganida bir sekundda 9 tadan 14 tagacha, tez gapirayotganda esa 15—20 tovush talaffuz etadi va har bir tovush aniq, anglab brladigan darajada eshitiladi.
Nutq sur’ati, ya’ni gapirish, srzlash tezligining buzilishi ikki xil brladi: nihoyatda sekinlashgan nutq; tezlashgan nutq. Nihoyatda sekinlashgan — bradi laliya nutqning monotonligi va noaniqligi bilan birga qrshilib, aralash holda uchraydi. Bradilaliyaning kelib chiqishiga umumiy loqaydlik, nutq muskullari ishining buzilganligi sabab brlishi mumkin. Bradilaliya krpincha aq!i zaif va biror ruhiy kasallikka chalingan kishilarda uchraydi. Bu kasallikda tormozlanish jarayoni qrzlalish jarayonidan ustun turadi. Bradilaliyaning boshlanishida tarbiya, taqlid qilish, intoksikatsiya va astenizatsiya kabi omillar ham ahamiyatga ega. Shimoliy mamlakayarda yashovchi kishilarning gapirish usuli bradilaliyaga rxshab ketadi. Lekin bu mamlakatlarda shunday gapirish odat tusiga kirib qolgan va patologiya brlib hisoblanmaydi. Bradilaliya ichki va tashqi nutq tezligi va maromining buzilishi, ovozning bir xil, monoton brlishi, srzlar orasidagi pauzalami uzaytirib yuborish — srzlami chiqib gapirish, tovushlar orasidagi pauzalami uzaytirib yuborish bilan namoyon brladi va hokazo. Bradilaliya bilan kasallarigan kishilarning chrziq, qovushmagan nutqi tinglovchilardan ularni nihoyatda diqqat bilan eshitishini talab qiladi. o'rtacha va kuchsiz bradilaliya bilan kasallangan kishilar rz nutqidagi kamchilikni sezmaydilar ham. Bradilaliyaning olirroq xillarida esa kishi nutqidagi kamchuigini sezadi va bundan ruhan qiynala boshlaydi. Bunday kishilar iloj istab, logopedlarga murojaat qilganlarida krpincha gaplarini odamlar tushunmasligi yoki krpchilik u bilan gaplashishini yoqgirmasligidan shikoyat qiladi.
Bradilaliya aksari asabiy yoki ruhiy kasallikka aloqador brladi. Bradilaliya markaziy nerv sistemasining organik kasalliklari, bosh miya shikastlanishi, unda rsma paydo brlishi
natijasida ham uchrab turadi. Bunday hollarda nutq sur’atining buzilishi, aynishi, umumiy motorikaning sekinlashuvi, susayishi, tormozlanishi, umumiy Ioqaydlik bilan birga uchraydi. Bradilaliyani tuzatishda logopediyaning alohida usullari, shaxsan qayta tarbiyalash vositaiari, har xil dori-darmonlar, nafas gimnastikasining alohida shakllari, logopedik ritmika, fizioterapiya va boshqalardan keng foydalaniladi.
Logopedik ta’sir asosan quyidagilarga erishishni krzda tutadi: a) gapirish jarayonida kC*\ya' Etniq harakatlarga erishish:* bMe^-papirish уф^эПап
tuIdinsfifV) ichki nutq tezligini osh’irisKgS'ffisliisK (tasHqr'miiftiit ta’sfriari, harakat va ritmika yordamida); g) tez rqish va yozishga rrgatish; d) ifodali, ongli rqishga rrgatish. Bunda logoped gapirish tezligini oshirishni talab etar ekan, bolaning imkoniyatlarini, qobiliyatini, charchab qolmaydigan brlishini hisobga olishi va nutqda ishtirok etadigan rnuskullar harakatini rivojlantiradigan nutq mashqlarini olib borishi, logopedik ritmika va muzika mashqlarini tashkil etishi lozim.
Nutq sur’atining patologik tezlashishi, haddan tashqari bidirlab, tez gapirish — taxilaliya deb yuritiladi. Taxilaliya nutq tezligi buzilishining mustaqil shakli ekanligini birinchi marta YU. A. Florenskaya 1933 yilda isbotlab bergan. Keyinchalik bu fikming trlriligini krp olimlar tasdiqlashdi, shu bilan birga taxilaliyaning nasldan-naslga rtishi ham isbotlandi. Lekin taxilaliya ba’zan tashqi muhit omillariga (tarbiyaning notrtri brlishi, taqlid qilishga) ham bolliq brladi.
Taxilaliyaga, odatda, tashqi va ichki sutqning tezlashuvidan tashqari umumiy motorikaning va boshqa ruhiy draSH^AYaming tezlashishi, odatdan tashqari aktivlik, jonsaraklik ham xos brladi. Taxilaliya bilan ka^Aallangan kishilar nutqi bahslashish yoki tez gapirish zarur brlib qoigan vaktlarda ayniqsa tezlashadi va shoshqoloqlik avjiga chiqib, srzlayotgan kipshning diqqati ham sochila boshlaydi. Gapda tutilib kolish, iboralami qaytarish, qrshimchalar rmini almashtirib yuborish, gapni buzib gapirish va fikrlami noaniq ifodalash kabi kamchiliklar krp uchraydi. Lekin gapirayotgan kishi nutqiga e’tibor beriladigan brlsa, u tezda trfri gapira boshlashga qaytadi, tutilib gapirish yrqoladi, ammo ⁵fzlash tezligi boshqalamikiga nisbatan yuqoriligicha qolaveradi.
Taxilaliya bilan kasallangan kishilarni davolashning asosiy prinsiplari 1935 yilda J
A. Florenskaya va 3. A. Xodorova tomonidan ishlab chiqildi. Gapirish ortopediyasi asosan kollektiv orasida tushuntirish psixologiyasi orqali olib boriladi. Bunday kishilarning nutqiga e’tibor berish, gapirish tezligini trfriJab borish, mantiqiy fikrlami tarbiyalash ulardagi kamchiliklami bartaraf etishda katta ahamiyatga egadir. Bunda asosiy diqqat umumiy psixomotor qrzlalishini kamaytirish maqsadida davolash fizkulturasi, dori- darmonlar va fizioterapiya yordamida shaxsning patologik xususiyatlarini qayta krrishga qaratiladi. Taxilaliyani davolash kursi maktabgacha tarbiya va maktab yoshidagi bolalarda

6. 
   oydan bir yilgacha davom etadi.
   

Tarbiyachi va rqituvchilar tez gapiruvchi bolalami tegishlicha rnaslahatlashib, davo yrllarini belgilab olish uchun rz vaqgida psixonevrolog, logopedlarga yuborishlari kerak.
Shunday qilib, nutq sur’ati, ravonligidagi nuqsonlar — bradilaliya va taxilaliya murakkab, bolaning umumiy rivojlanishiga salbiy ta’sir etuvchi nuqsonlar brlib hisoblanadi. Bradilaliya va taxilaliya nuqsonlari, ulaming turlari, krrinishlari, kelib chiqish sabablari, kechishidagi mexanizmlari, differensial diagnostikasi logopediyada hali har tomonlama trliq rrganilgan emas.
ADAB1Y0T

1. 
   Bekker K. P., SovakM. Logopediya. — М., 1981,195 b.
   
2. 
   Zeyeman M. Deti s uskorennoy rechyu (taxilaliyey). Rasstroystva rechi v detskom vozraste. — М., 1962, — 266-6.
   
3. 
   Kochergina V.S. Bradilaliya, taxilaliya, spotjaniye (Rasstroystva rechi v detskom vozraste. — М., 1969,214-6.
   
4. 
   Seliverstov V. i. Zaikaniyeudetey. М., 1979.
   
5. 
   Logopediya. L. S. Volkova tahriri ostida. М., 1989.
   
6. 
   Tyapugin N. P. Zaikaniye. — М., 1966.
   
7. 
   Muminova L. Ayupova M. Logopediya - T,1993.
   

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. 
   Nutq sur’ati, ravonligida kuzatiladigan nuqsonlami ta’riflab bering.
   
2. 
   Bradilaliya nuqsoni nimadan kelib chiqadi? U nuttqa qanday namoyon bo‘ladi?
   
3. 
   Taxilaliya nuqsoni nimadan kelib chiqadi? U nutqda qanday ifodalanadi?
   
4. 
   l'arbiyachi va rqituvchilar nutq sur’ati, ravonligida kamchiligi brlgan bolalarga qanday munosabatda brlishlari kerak?
   

1.