Korreksion pedagogika va logopediya
bob OVOZ FUNKSIYALARINING BUZILISHI
Yüklə 1,41 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- OVOZ BUZILISHLARI
|
bob OVOZ FUNKSIYALARINING BUZILISHI
OVOZ FIZIOLOG1YASI Reja 1 .Ovoz xaqida tushuncha 2.0voz boylamlaritiing faoliyati 3.0vozkuchi, tembri 4.Ovoz diapazoni Ovoz-o‘pkadan chiqayotgan havoninng hiqildoqdagi ovoz boylamlaming tebranishidan har xil balandlikda, kuch va tembrda hosil boiadigan tovushlar yig‘indisidir. Ovoz balandligi ovoz boylamiarining tebranish takroriigiga bog'liq bo‘ladi. Ovoz boyiamlari qanchalik uzun va tarang tortiladigan bo'lsa, ovoz shunchalik baland chiqadi. Ovoz balandligi hiqildoq mushaklarining ishiga qarab o'zgaradi. Ovoz Icuchi ovoz boylamlaming tebranish tezligiga, bir-biriga nechog‘li zich jipslashuviga, chiqib kelayotgan havo oqimiga bogiiq. Ovoz tembri ovozning asosiy toniga obertonlar (qo'shimcha ton) qo'shilishi va hiqiidoqning tuzulishi xususiyatiga bog'liq bo‘lib, odamni ovozidan tanish imkonini beradi. Katta yoshli odam ovozning baJandligi kattagina darajada o‘zgara oladigan bo‘lib, 4-5 tonni o‘z ichiga oladi. Bolalar ovozining diapozoni ancha kichik. 2-3 yashar bola ovozining balandligi 3 tondan oshmaydi. (Diapazon - kishi ovozi balandligining eng past va eng yuqori chegarasi doirasining hajmi). Diapazonning qanday bo‘lishi o'pka hiqildoq artikulyatsion apparatlaming katta kichikligi, kuchiga bog'liq. Bola yoshi ulg‘aygan sayin uning ovozi diapazoni kengayib boradi: 4-5 yoshli bolalarda 4 tonga, 6-8 yoshda 6 tonga, 9-11 yoshda 8 ton, 12-15 yoshda 8-9 tonga yetadi. 0‘g‘il va qiz bolalar ovozining diapazoni bir-biridan deyarli farq qilmaydi. Bolalar balog'atga yetganda ovoz keskin o'zgaradi, bolalar ovozi kattalarga xos ovozga aylanadi. Yosh bolaning hiqildog'i katta odamnikidan ikki baravar kichik boMadi. Unda ovoz boylamlarining faqat chetki qismlari tebranadi. Bola ulg'aygan sayin 12-15 yoshda - o'g'il bolalarda - baravar, qiz bolalarda esa - 1G‘3 hissa Kattalashadi. Bu davrga kelib ovoz boylamlari yo‘g‘onlashadi va uzunligiga qarab o‘sib boradi. Ularning faqat chetki qismi emas, balki boshidan-oxirigacha tebranadigan bo'ladi. Bu davrda o'g'il bolalar ovozi o'zgarib, do'rillab qoladi. Rastalik mutatsiya davri deb ataladigan bu davr 3-4 oydan 1-2 yilgacha davom etishi mumkin. 1 .Ovoz qanday xosil bo'ladi? 2.Ovoz boylamlarining faoliyati 3,Ovoz kuchi, tembri deganda nimani tushunasiz? 4,Ovoz diapazoni nimaga bog'liq bo'ladi? OVOZ BUZILISHLARI Reja l.Ovoz faoliyatini buzilish sabablari 2.Organik yoki funksional ovoz buzilishlari. 3,Ovoz buzilishlarini aniqlash yo'llari. 4.Ovoz nuqsonlarining turlari So'zlashni harrida qo‘shiq aytish vaqtida gigena qoidalariga rioya qilmaslik, ovoziningzo'riqishi, quloq og'irligi, hiqildoq kassaliklari, o‘pka, broxlar. traxeya, yurak va tomir sistemasi kasalliklari, artikulyatsion apparat faoliyati va tuzilishidagi patologik o'zgarishlar va boshqa sabablarga ko'ra ovoz funksiyalari buzilishi mumkin. Bunda ovozning buzilishi tabiatan organik organik yoki funksional xillarga ajratish shartlidir. Organik ovoz buzilishlarining dastlabki alomati hiqildoq funksiyasining qisman aynishi yengil hiqillash paydo bo‘lishidir, lekin bunga uzoq davom etgan boshqa o'zgarishlar qo'shilsa, bu kamchilik yanada ham og'irlashib, ko'payadi. Organik buzilishlarda ovoz hosil bo'lishida ishtirok etuvchi organlarning tuzilishida patologoanatomik o'zgarishlar bo'lgani sababli, maxsus olib borilgan korreksion ishlar ta’sirida ovoz kommunikativlik funksiyasi jihatdan tiklansa-da, kuchi, balandligi va tembri jihatidan normal jarangli ovozdan ozmi-ko'pmi farq qilaveradi. Funksional ovoz buzilishi ovoz hosil qiluvchi organlar funksiyasining vaqtincha o'zgarib qolgani natijasida paydo bo'ladi, shuning uchun ham bunda logopedik mashqlar yo'li bilan ovozning normal jarangiga erishish mumkin. Ovoz buzilishiarini shu tariqa organik va funksional xillarga ajratish foniatrik davo va logopedik mashqlarni to'g'ri belgilash, to'g'ri tashkil etish uchun katta ahamiyatga ega. Ovoz buzulishlarini to'g'ri aniqlab olish uchun bemorni tegishli mutaxassislar klinik (foniatrik, otolaringologik, nevrologik,) logopedik, psixologik tomonidan obdon tekshirib ko'rishlari kerak. Ovoz buzilishlarini tibbiy, logopedik, psixologik jihatidan tahlil qilib, kamchilik tabiatini yanada chuqurroq o'rganish, bularni bataraf etish metodlari va usullarini ishlab chiqishga imkon beradi. Ovoz nuqsonlarini aniqlashda: a) nutq apparatining qaysi tomonlari (harakchanligi, idrok etish qobiliyati) buzilgani; b) analizatorning qaysi (markaziy, pereferik) bo'limi ishdan chiqqanmi; v) kamchilikning tabiatan qanday (organik, funksional) ekanligini hisobga olish lozim. Bundan tashqari, kamchilikning qachon paydo bo'lganini ham aniqlab olish kerak. Organik va funksional ovoz buzulishlarining ko'pchiligi bola organizmi taraqqiyoti protsessida boshlangan bo'ladi. Lekin ovozning markazga aloqador kamchiliklari borki, bular tug'ma bo'lishi ham orttirilgan bo'lishi ham mumkin. Ovoz nuqsonlarining ko‘pchi!ik turlari boshqa nutq nuqsonlariga ko‘shilib, shular bilan birga davom etib boradi (dizartriya, rinolaliya, quloq og‘irligi natijasida kuzatiladigan nuqsonlar va boshqalarda). Shunday qilib, ovoz nuksonlari kelib chiqish sabablariga ko'ra organik va funksional bo'ladi. Qaysi bo‘lamda o'zgarishlar borligiga qarab, bu nuqsonlar markaziy yoki periferik bo'lishi mumkin. Funksional ovoz kamchiliklarida ovozning hosil bo'lishida ishtirok etuvchi organlar tuzulishida hech qanday o'zgarishlar bo'lmaydi. Ovozdan noto'g'ri foydalanish, asab kassaliklari ruhiy travmaiar funksional ovoz buzilishlarini vujudga keltirishi mumkin. Organik ovoz kamchiliklari ovoz hosil qiluvchi organlar markaziy yoki periferik qismlarining ayrim zonalarida struktura o'zgarishlari borligi yoki ular mexanik jihatdan zarrarlangan tufayli yuzaga kelishi mumkin. Periferik harakterga ega bo'lgan ovoz nuqsonlariga, masalan, ovoz boylamlaridagi tugunchalar, hiqildoq papillamatozi (so'gali, o'smalari), hiqildoq stenozi (torayib qolishi), xronik laringit, hiqildoq mushuklarining falaji va prezi hamda boshqa bir qancha o'zgarishlar sabab bo'ladi. Tabiatan har xil brladigan ovoz nuqsonlari logopediyada qryidagi terminlar bilan ataladi: afoniya, disfoniya, fonosteniya, rinofoniya, rinolaliya va hokazo. Afoniya (lotin tilida — inkor etish, grek tilida fonos — ovoz) — bugunlay ovoz chiqmasligi, ovoz ytqpigi. Bunda ovoz hosil qilish apparatining faoliyati yoki tuzilishidagi rzgai.ishai natijasida ovoz chiqmay qolib, kishi shivirlab gapiradi. Sabablariga krra afoniya organik va funksional brladi. Hiqildoqning rtkir va xronik kasalliklari, hiqildoq mushaklarining rsmasi va falajida, ovoz boylamlaridagi rzgarishlarda, papillamatoz, hiqildoq stenozi va hokazolarda organik afoniya kuzatiladi. Funksional gipertonusli va gipotonusli afoniya, psixogen afoniyalarda hiqildoq ichidagi muskullar funksiyasi buziladi. Afoniyaning ikkala turida ham ovoz boylamlarining butunlay yoki yetarli darajada jipslashmasligi natijasida ovoz hosil brimaydi. Disfoniya (dis — "buzilish"ni bildiruvchi yuklama, fonos — ovoz srzidan) — ovoz kuchi, balandligi va tembrining qisman buzilishi. Disfoniya ham asosan hiqildoqning rtkir va xronik kasalliklari (yallillanish prokssllari, hiqildoq mushaklarining qisman falajlanishi, turli rsmalar va boshqalar) tufeyli yuzaga keladi. Disfoniyada afoniyadagidan farq qilib, ovoz saqlansa-da, u zaif, xirillab chiqadigan, titrovchi, uziluvchi briib qoladi. Fonosteniya (grechka fonos — ovoz, asteniya — kuchsiz, darmonsiz srzlaridan) — ovoz apparatida organik rzgarishlar brlmagan holda ovoz hosil qilish funksiyasining buzilishi. Bunda ovozning tez kuchsizlanib qolishi, ovoz jarangiriing susayishi kuzatiladi. Fonasteniya asosan ovoz apparatiga ortiqcha zrr kelganida tarbiyachi, rqituvchi, ashulachi kabi kasb egalarida ovoz gigiyenasiga rioya qilmaslik natijasida kasb kasalligi sifatida yuzaga keladi. Bolcha va maktab yoshidagi bolalarda fonasteniya haddan tashqari zrr berib gapirilgan vaqgda, qattiq baqirib ashula, she’r aytganda kiriladi. Mutatsiya tufayli ovoz buzilishi — funksional ovoz nuqsonlarining bir kmnishidir. Bu kamchilikni organik va funksional rzgarishlar chegarasidagi ovoz nuqsonlari gruppasiga kiritish ham mumkin. Mutatsiya — balogatga yetish davrida hiqildoqning tez rsishi natijasida ovoz rzgarib qolishidir. Ovoz apparatining ba’zi bir brlimlari rrtasidagi uylun bollanishlaming buzilishi ovoz hosil brlish jarayonida payvastalik yrqolib ketishiga olib keladi, shunga krra ovozning kuchi, tembri, balandligi aynib, rzgarib qoladi. Natijada bola ovozi goh past, goh baland brlib chiqadi. Mutatsiya davrida bolalar ovozini ehtiyot qilish, unga zrr keltirmaslik kerak. Ba’zan mutatsiya rz muddatidan oldin barvaqg (10—11 yoshda), ba’zan esa haddan tashqari kechikib (19—20 yoshda) boshlanadi. Patologik mutatsiya krrinishlari maxsus tashkil etilgan logopedik dioragadbirlar yordamida bartaraf etilishi kerak. SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 1 .Ovoz tovushdan nima bilan farq qiladi? 2.Ovoz qanday xosil bo'ladi? 3.0voz kuchi, tembri qanday aniqlanadi? 4.Ovoz diapazoni qanday bo'lishi mumkin? Bolalarda ovozni tiklash, asliga kcltirish Reja .Ovoz nuqsonlarini kompleks yondoshgan xolda bartaraf etish Korreksion logopedik ishlar tizimi Ovozdagi kamchiliklami bartaraf etish ishlari bolaga har taraflama, kompleks ta’sir lorsatish yrti bilan mutaxassis vrachlar, fonoped (logopediya faning bir sohasi — fonopediya mutaxass si), tarbiyachi, rqituvchi, ota-onalar hamkorligida olib boriladi. Poliklinika qoshidagi logopedik kabinet, laringologik brlimlarda bolalarga yordam tashkil etiladi. Statsionar sharoitida logoped har bola bilan bir kunda bir necha marotaba 8—10 minutlik mashgulot rtkazadi. Unda ota-onalar logoped topshiriqlarini bola bilan birgalikda har kuni bajarib borishlari kerak. Ovozni asliga keltirish metodikalari S. L. Taptapova, O. S. Orlova, YE. V. Lavrova va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan. Ularning fikricha, korreksion-logopedik ishlar psixoterapiya, davolasb fizkulturasi va dori-darmonlardan foydalanib turib, ortofonik (ovozni joyiga keltiradigan) artikulyatsion, nafas mashqlari bilan birga kompleks holda olib borilsa yuqori natijalarga erishish mumkin. Barcha ishlami ular ikki bosqichda rtkazipshi tavsiya etadilar: 1-bosqich — tayyorlov bosqichi, 2-bosqich — ovozni asliga keltirish bosqichi. Bola bilan til topib, yaxpsh gaplashish, uni rz kuchiga ishontirish, korreksion ishlaming maqsad va vazifalarini tushuntirisb uchun birinchi bosqich psixoterapevtik suhbatlardan bopshanadi. Smgra artikulyatsion, nafas mashqlari hamda davolash fizkulturasi rtkaziladi. Shu ishlar bilan birgalikda unli, undosh frikativ (f, s, sh, x, v, z, j), keyinchalik jarangsiz va jarangli portlovchi (p, t, k, b, d, g) tovushlarni talaffuz etish mashqlari ovozni tiklash, mustahkamlash va avtomatlashtirish ishlari olib boriladi. Ovozni tiklash bosqichi uch qismdan iborat brlib, unga tovushdan ovoz hosil qilish, hosil qilingan ovoz tovushini mustahkamlash, tabaqalashtirish ustidagi ishlar kiradi. Ovoz sifati, tembri ustida olib boriladigan ish ovoz hosil brlishini osonlashtiradi, har bir kishi uchun xos brlib, mos tushadigan asosiy ovoz tonini topishga yordam beradi. Ovozni "i" tovushini uzoq talaffuzz ettirish yrii bilan tiklash tavsiya etiladi. Smgra "mu", "mum" kabi brlinlar mustahkamlanadi. Hosil qilingan ovoz brlin, srz, gaplarda mustahkamlanadi. Bu bosqichda "u" tovushidan bopshanadigan vokal mashlulotlaming ahamiyati katta. Unlilami (ii—au—ua, о—ou—ao—aa) ni avval shivirlab, smgra baland °voz bilan chrzib talaffuz etish rrinlidir. Yakunlovchi bosqich — hosil etilgan ovozni nutqga kiritish. Nutqni tiklash ishlarini 3—4 yashar bolalarda muttasil 3—4 oy mobaynida olib borilsa, ayniqsa yaxshi natijalarga erishish mumkin. Kasai! ikni davolashdan krra, uning oldini olish oson degan gap bor. Ovoz kishining butun umri davomida rivojlanib boradi. Bu vaqgda ovoz turlicha zararli ta’sirotlarga uchraydi. Bu ta’sirotlarga uzoq vaqt davomida krp marta berilib turish ovozning u yoki bu darajada buzilishiga olib keladi. Ota-onalar, bolcha tarbiyachilari, maktab rqituvchilari ovoz buzilishlarining oldini olishlari kerak. Profilaktika ishlari ilk bolalik cholidan boshlanadi, bunda ovoz rivojlanishida brlib rtadigan mutatsiya davri alohida ahamiyat kasb etadi. Profilaktika ishlari nuqsonlaming oldini olish, so Rom ovozni tarbiyalash, ovozni mashq qilib borishni rz ichiga oladi. Umumgigiyena talablariga rioya qilish, organizmni shamollashdan saqlash kabi ehtiyot choralari ham profilaktika jumlasiga kiradi. Mumkin qadar baland ovozda gapirmaslik, ayniqsa gripp, laringit kasalliklari vaqgvda ashula, she’rlar aytishdan saqlanish kerak. Uzoq vaqt tinmay qrshiq aytish ham ancha zararli. Bundan tashqari, yugurishdan srng va qattiq hayajon vaktida ashula aytmaslik lozim, chunki bunda nafasga zrr kelib, ovoz notrlri hosil brladi. Ovoz apparatidan rz rmida foydalanish zarur. Boshqa ovoz diapazonida gapirishga harakat qilish, ashula aytish repertuarini notrlri to(rlash ham ovozda rzgarishlar rry berishiga olib keladi. Usmirlar esa, ovoz mutatsiyasi davrida ma’lum muddat pastroq ovozda gapirishadi, ashula etmasliklari maqsadga muvofiqdir. Xronik tonzillit, adenoid, poliplarga vaqgida davo qilish va bulaming oldini olish, vaqgi-vaqgi bilan otalaringolog tekshiruvdan ftib turish ham ovoz nuqsonlarini profilaktikasiga yordam beradi. ADABIYOT Toptapova S. L. Korreksionno-logopedicheskaya rabota pri narusheniyax golosa: M„ 1984. Maksimova I. Foniatriya. — М., 1987. Filicheva Т. B. i dr. Osnovsh logopedii. М., 1989. Logopediya. Pod red. L. S. Volkovoy. — М., Prosvesheniye, 1989. Bekker К. P., Sovak M. Logopediya. — М., 1981. Muminova L,R, Ayupova M,YU - Logopediya- Т., Ukituvchi, 1993 SAVOL VA TOPSHIRIQLAR Ovoz qayerda va qanday hosil Wadi? Ovozda qanday buzilishlar brlishi mumkin, nima uchun? Ovoz buzilishlarining oldini olish yrllari va usullari. Ovozi buzilgan bolalaiga qaysi muassasalarda va qanday yordam beriladi? Yüklə 1,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|