Korxona va buxgalteriya balansi likvidligining tahlili I. Kirish. II. Asosiy qism

Balans satri	Likvidlik guruhi	Passiv	Balans satri
Likvidlik guruhi
I. Uzoq muddatli aktivlar	A4		I. O‘z mablag‘lari manbalari	P4
Asosiy vositalar qoldiq qiymati	012	A4	Ustav kapitali (8300)	410	P4
Nomoddiy aktivlar qoldiq qiymati	022	A4	Qo‘shilgan kapital (8400)	420	P4
Uzoq muddatli investitsiyalar jami (satr 040+050+060+070+080)	030	A4	Rezerv kapitali (8500)	430	P4
O‘rnatiladigan asbob-uskunalar (0700	090	A4	Sotib olingan xususiy aksiyalar (8600)	440	P4
Kapital qo‘yilmalar	100	A4	Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) (8700)	450	P4
Uzoq muddatli debitor qarzlari	110	A4	Maqsadli tushumlar (8800)	460	P4
Uzoq muddatli kechiktirilgan xarajatlar	120	A4	Kelgusi davr xarajatlari va to‘lovlari uchun zaxiralar (8900)	470	P4
I-bo‘lim bo‘yicha jami (satr 012+022+030+090+100+110+120)	130	∑A4	I bo‘lim bo‘yicha jami (satr410+420+430+440+450+460+470)	480	∑P4
II.Joriy aktivlar	A3+A2+A1		II. Majburiyatlar	P3+P2+P1
Tovar-moddiy zaxiralari,jami (satr 150+160+170+180)	140	A3	Uzoq muddatli majburiyatlar, jami (satr 500+510+520+530 +540+550+560+570+580+590)	490	P3
Kelgusi davr xarajatlari	190	A3	Shu jumladan: uzoq muddatli kreditorlik qarzlari (satr 500+520+540+560+590)	491	P3
Kechiktirilgan xarajatlar	200	A3	Joriy majburiyatlar, jami (satr 610+620+630+640+650+660+670+680+690+700+710+720+730+740+750+760)	600	P2+P1
Debitorlar jami: (satr 220+240+250+260+270+280+290+300+310)	210	A2	Shu jumladan: joriy kreditorlik qarzlarida qisqa muddatli kreditlar va qarzlar, uzoq muddatli kreditlarning joriy qismi (satr 730+740 +750)		P2
Pulmablag‘lari, jami (satr330+340+350+360) shujumladan:	320	A1	Joriy kreditorlik qarzlarining kredit va qarzlardan tashqari qismi (satr 610+630+650+670+680+690+700+710+720+760)	600	P1
Qisqa muddatli investitsiyalar	370	A1	Shundan: muddati o‘tgan joriy kreditorlik qarzlari	602	P1
Boshqa joriy aktivlar	380	A1
II bo‘lim bo‘yicha jami (satr 140+190+200+210+230+320+370+380)	390	∑A3+A2+A1	II bo‘lim bo‘yicha jami (satr 490+600)	770	∑P1+P2+P3
Balans aktivi bo‘yicha jami (satr 130+390)	400	∑A	Balans passivi bo‘yicha jami (satr480+770)	780	∑P

Buxgalteriya balansining likvidlik bo‘yicha belgilangan normalar va ularning mutlaq o‘zgarishlari

O‘zgarishlar tartibi	Mutlaq farqlanishlardagi o‘zgarishlar				Likvidlik darajasi
1-holat	A1>=P1	A2>=P2	A3>=P3	A4<=P4	Mutlaq likvid balans
2-holat	A1<=P1	A2>=P2	A3>=P3	A4<=P4	Likvid balans
3-holat	A1<=P1	A2<=P2	A3>=P3	A4<=P4	Nolikvid balans
4-holat	A1<=P1	A2<=P2	A3<=P3	A4>=P4	Nochorlik holatidagi balans
x	Doimiy harakatdagi aktivlarning to‘lov muddati kelgan majburiyatlardan farqi	Tez pulga aylanadigan aktivlarning qisqa muddatli majburiyatlar va qarzlardan farqi	Sekin pulga aylanadigan aktivlarning uzoq muddatli majburiyatlardan farqi	Doimiy passivlarning qiyin pulga aylanadigan aktivlardan farqi	x

Balans ifodasi: A1+A2+A3+A4=P1+P2+P3+P4

Buxgalteriya balansi elementlari va jamlangan qatorlarini (moddalarini) o‘zaro nisbatlash asosida likvidlikni nisbiy darajalariga va to‘lovga qobillik darajalariga ham baho berish mumkin.
Balansning likvidligi Korxonaning majburiyatlari uning aktivlari bilan qoplanadigan darajasi, pul davri konvertatsiya qilingan davrga to'g'ri keladi⁹
Buxgalteriya balansi likvidligi bo’yicha yuqorida keltirilgan ma’lumotlar va fikrlarni uyg’unlashtirgan holda amaliy tarzda “Umid-Omad Bizness”XK misolida qisqacha balans tahlilini o’tkazamiz:

⁹M.Y. Rahimov, N.N. Kalandarova “Moliyaviy tahlil” darslik T.: “Iqtisod-Moliya”, 2019
“Umid-Omad Biznes” Xususiy korxonasining 2019 yil uchun Balans likvidligi tahlili (amaliy misol)

Aktiv	Davr boshida	Davr oxirida	Passiv	Davr boshida	Davr oxirida	To'lov ortiqcha yoki kamomad
						Davr boshida	Davr oxirida
1	2	3	4	5	6	7	8
1. eng ko'p likvidli aktivlar (A 1)	2435	14593	1. Eng dolzarb majburiyatlar (P1)	78079	234910	-75644	-220317
2. Tez aktivlar (A2)	72537	195635	2. Qisqa muddatli majburiyatlar (P2)	2159	720	+70378	+194915
3. Sekin sotilgan aktivlar (A3)	19750	60933	3. Uzoq muddatli majburiyatlar (P3)	1867	622	+17883	+60311
4. (A 4)	595097	685543	4. Doimiy javobgarlik (P 4)	607114	721484	-12017	-35941
Balans hisoboti	689219	957736	Balans hisoboti	689219	957736

Ushbujadvaldanko’rish mumkinki tahlil qilingan korxona balansi tahlil davrining boshida va oxirida Korxona holati likvid ekanini ko'rish mumkin. Ya’ni:

A 1
A 2> P 2;
A 3> P 3;
A 4
Tahlil qilinayotgan korxonada eng dolzarb majburiyatlarni qoplash uchun etarli mablag' yo'q (davr boshida 75,644 mln so’m va davr oxirida - 220,317mln.so’m) va tezkor aktivlar etarli emas.Eng likvid aktivlarni va tezkor aktivlarni eng tezkor majburiyat va qisqa muddatli majburiyatlar bilan taqqoslash joriy likvidlikni va mavjud to'lov qobiliyatini aniqlash imkonini beradi. Korxona yaqin kelajak uchun tahlil qilish pozitsiyasini qiyinlashtiradi, chunki qisqa muddatli qarzlarni qaytarish uchunsekin-asta sotilgan aktivlar jalb qilinishi kerak.

Demak, yuqorida keltirilgan ma’lumotlarni yaxlit tarzda o’rgangan ho;da aytishimiz kerakki, korxonalar holatini moliyaviy tahlilini amalga oshirish jarayonida balans likvidligi koeffitsientlaridan foydalangan holda, uning to’lovga layoqatliligini va aktivlar va passivlarning o’zaro nisbatini farqlab o’rganishimiz va korxonaning moliyaviy ahvoli haqida ma’lumotlar bera olishimiz mumkin bo’lar ekan. Ushbu jarayonda balans likvidligini to’gri hisoblay olishimiz va moliyaviy jihatdan tahlil qila olishimiz,esa uning kelajakda foyda yoki zararga ketish ehtimolini prognozlashda muhim omil sanalar ekan.

3.Korxonada balans likvidligini oshirishning samarali yo’llari.
Balans likvidligi uning tahlili korxona moliyaviy holati va istiqboli uchun zarur ekanligini hisobga olgan holatda korxonalar balans likvidligini oshirishning samaralai yo’llarini bilish va amaliyotga tadbiq etish har bir tahlilchi-buxgalter uchun zarur bo’lgan malaka hisoblanadi. Amaliyotda hozirda balans likvidligini oshirishning bir qancha samarali yo’llari mavjud.

Likvidlik (joriy to'lov qobiliyati) -korxonaning moliyaviy holatining eng muhim xususiyatlaridan biri bo'lib, u korxonalar tomonidan majburiyatlar qay darajada qamrab olinishi, maqsadlarga erishish uchun pulga aylanishi aniqlanadi. Boshqacha qilib aytganda, likvidlik bu majburiyatlarni o'z vaqtida va o'z vaqtida to'lash qobiliyatidir. To'lov qobiliyatining pastligi (likvidligi) kompaniyaning pul mablag'lari yo'qligi sababli to'lov hisobraqamlari (pul etishmasligi tufayli) bilan bog'liq muammolarga duch kelganda namoyon bo'ladi.Eng tez-tez uchraydigan likvidlik ko'rsatkichi joriy aktivlarning qisqa muddatli majburiyatlarga nisbati sifatida belgilanadigan joriy likvidlik koeffitsientidir.

Optimallashtirish usullarini tushunish uchun biz likvidlikni belgilaydigan omillarni tushunishimz kerak.

Korxonaning likvidligini belgilovchi omillar:

1) faoliyat rentabelligi (kapital miqdori)
2) investitsiya investitsiyalari (uzoq muddatli aktivlar qiymati)
3) moliyaviy siyosat (joriy majburiyatlar)
4) aylanma mablag'larni boshqarish samaradorligi (joriy aktivlar / joriy majburiyatlar)

1. Joriy likvidlikni optimallashtirish faoliyatning rentabelligini oshirish va korxona ixtiyorida qolgan foyda ulushini ko'paytirish orqali amalga oshiriladi (noishlab chiqarish maqsadlariga ajratilgan foyda ulushini kamaytirish, dividendlar to'lash).

2. Investitsiyalar (qurilish, rekonstruktsiya, asbob-uskunalar sotib olish) kompaniyaning moliyaviy imkoniyatlaridan, ya'ni o'z mablag'lari va jalb qilingan uzoq muddatli kreditlar miqdoridan oshib ketadi. Bu holda joriy to'lov qobiliyatini oshirish vazifasi qarz mablag'lari hisobidan moliyalashtiriladigan investitsiya loyihalarini, ayniqsa qisqa muddatli loyihalarni qisqartirishdir.
3. Likvidlikning pasayishining eng tipik sababi bu qisqa muddatli kreditlar hisobiga investitsiya dasturlarini moliyalashtirishdir, bu qarzlarni to'lashda qo'shimcha yuklarni keltirib chiqaradi. Qisqa muddatli kreditni jalb qilgan holda, kompaniya joriy yilda ushbu kreditni qaytarish mumkinligini nazarda tutadi va bu ko'pincha bir yil muddatdan ortiq bo'lgan yirik investitsiya investitsiyalariga xos emas. Shuning uchun joriy to'lov qobiliyatini saqlash usullaridan biri shartga rioya qilishdir: uzoq muddatli majburiyatlar uzoq muddatli aktivlarni moliyalashtirish uchun jalb qilinadi, qisqa muddatli kreditlar aylanma mablag'larga bo'lgan ehtiyoj uchun ishlatiladi.
Agar korxona allaqachon investitsiya maqsadlari uchun qisqa muddatli kreditlarni olgan bo'lsa va qarzni to'lashda moliyaviy qiyinchiliklarga duch kelsa, qisqa muddatli ssudani uzoq muddatli qarz bilan qarzdorlik tanasini kechiktirilgan qaytarish bilan almashtirishga harakat qilish kerak, bu korxona likvidligini oshiradi.
4. Aylanma mablag'larni boshqarish tamoyillari, joriy aktivlarning o'sishi qisqa muddatli majburiyatlar bilan to'liq moliyalashtirilganda, likvidlikning pasayishiga ta'sir qiladi. Aylanma mablag'larni boshqarish samaradorligini oshirish likvidliligining yaxshilanishiga olib keladi.

Joriy likvidlikni oshirish uchun quyidagilar zarur:

-kompaniyaning daromadliligi va o'sishini ta'minlash;
-moliyaviy qoidalarga rioya qilish: uzoq muddatli, ammo qisqa muddatli kreditlar hisobidan investitsiya dasturini (uzoq muddatli aktivlarga investitsiyalarni) moliyalashtirish;
-sof aylanma mablag'larning holatini hisobga olgan holda foyda va uzoq muddatli investitsiyalar doirasida investitsiyalarni amalga oshirish;
-Tugallanmagan ish zaxiralarini, ya'ni eng kam likvidli aktivlarni minimallashtirishga harakat qiling.¹⁰

Aktivlar aylanishining pasayishi sabablari quyidagilar bo'lishi mumkin.

- savdo hajmining pasayishi;
- aktivlarning ko'payishi;
- tannarx tsiklining o'sishi.
Aktivlarning qiymatini pasaytirish uchun aylanma mablag'larni yoki asosiy vositalarni kamaytirish kerak. Buni quyidagicha amalga oshirish mumkin:
-ishlatilmagan yoki foydalanilmagan asbob-uskunalarni sotish (sotish);
- xom ashyo, materiallar, tugallanmagan ishlar, tayyor mahsulotlar zaxiralarining kamayishi;
- debitorlik qarzdorlikni kamaytirish.
Likvidlik muammosi (aktivning konvertatsiya qilish qobiliyati narxda sezilarli yo'qotishsiz naqd pul) Qarz o'rganilayotgan tashkilot uchun kalit bo'ladi. Unda, ichida o'z navbatida bir nechta muammolar mavjud: optimal hajm, aylanmasi, debitorlik sifati. Ushbu muammolarni hal qilish debitorlik qarzdorlikni boshqarish talab etiladi kompaniyaning moliyaviy ahvolini mustahkamlashning bir usuli.

¹⁰Irina Koltsova “Likvidlik va rentabellikni qanday muvozanatlash mumkin?” maqola 03.05.2017

Kompaniyaning tarkibidagi zaxiralarning ulushi ma'lumotlari

muvozanati. Tayyor mahsulotni iste'mol qilish bo'yicha iste'molchiga yetgunga qadar, u ishlab chiqarish tsiklidan malakali, xom ashyodan (yarim tayyor mahsulot) vatayyor bo'lgan bilan birlashadi:
-zaxiralarni saqlash uchun moliyaviy resurslarning bir qismini yo'naltirish;
- maxsus jihozlangan binolarni saqlash xarajatlari(omborlar);
- maxsus xodimlarning ish haqi;
- qo'shimcha soliqlar;
- doimiy shikastlanish xavfi, muddati o'tgan tovarlarni realizatsiya qilish, o'g'irlash.
o'rganib chiqish.
Yuqoridagi fikrlardan likvidlik muammosini hal etish uchun quyidagi amallarni korxona o’z faoliyati davomida amalga oshirishi taklif etiladi:
1) foydalanilmayotgan omborxonalarni ijaraga olish;
2) kechiktirish va bo'lib-bo'lib to'lash tizimini joriy etish zarur xaridorlarga;
3) kelajakda debitorlik qarzdorlikni kamaytirish Xarid qilish uchun tuzilgan shartnomalarda chegirmalar berish tavsiya etiladi mahsulotlar;
4) tayyor mahsulotlar zaxiralari sonini kamaytirish.
Tashkilotning likvidlik darajasini oshirish kompaniya rahbariyatining muhim vazifalaridan biridir, ammo ba'zida kompaniya rentabellik ko'rsatkichlarini likvidlik zarariga yaxshilaydi va aksincha. Masalan, mahsulotning yuqori narxi rentabellikni oshirishi mumkin, ammo debitorlik qarzlarni to'lash muddati oshishi sababli likvidlikni yomonlashtiradi.
Korxonaning likvidligini boshqarish mumkin. Boshqarish algoritmini bosqichlarga bo'lish mumkin:
Birinchi bosqich - tahlil joriy va tarkibiy likvidlilik bo'yicha ham amalga oshiriladi. Pul oqimlari to'g'risidagi hisobotda jamg'arma qoldig'ini tahlil qiling, u yuzaga kelgan taqdirda kreditorlik qarzdorlik sabablarini aniqlash kerak. Balans joriy likvidlik va o'z mablag'lari bilan ta'minlanish koeffitsientlarini hisoblab chiqadi, ularning standartdan chetga chiqish sabablarini aniqlaydi.
Ikkinchi bosqich - likvidlik rejasini ishlab chiqish. Buning uchun pul oqimi byudjeti (BDS) va byudjet balansi (BB) tuziladi. BDDS asoslari, bir tomondan, rejalashtirilgan pul tushumlari to'g'risidagi ma'lumotlar: kelgusi yil uchun sotish hajmi, debitorlik qarzlarini yig'ish tendentsiyalari, kredit resurslarini jalb qilish zaruriyati va h.k.va boshqa tomondan, rejalashtirilgan to'lovlar to'g'risida kerakli ma'lumotlar: materiallarning narx darajasi va ularning ehtiyojlari, ish haqi fondining hajmi, sug'urta badallari, soliq to'lovlari va boshqalar.Byudjet balansi bo'yicha ma'lumotlar foyda byudjeti, pul oqimi byudjeti, shuningdek operatsion byudjetdan olinadi. Byudjet balansi asosida moliyaviy holatni baholash ko'rsatkichlari hisoblanadi. Agar BDDS va BB ning rejalashtirilgan ko'rsatkichlari standartlarga mos kelmasa yoki korxona rahbarlari likvidlikni kuchaytirish to'g'risida qaror qabul qiladilar.
Uchinchi bosqich- korxonaning bozor ulushini oshirish, qarzdorlar bilan ishlashni yaxshilash, ro'yxatdan o'tgan kapitalni ko'paytirish, resurs tejaydigan texnologiyalarni joriy etish va boshqalar bo'yicha maxsus chora-tadbirlar ishlab chiqilishidan boshlanadi.
To'rtinchi bosqichda maqbul reja tuziladi, u keyinchalik amalga oshiriladi.Daromadlilik va likvidlikni sozlash va ularni korxona faoliyati uchun maqbul darajada ushlab turish orqali barqaror moliyaviy holatga erishish mumkin. Likvidlikni baholashning asosiy ko'rsatkichlari bu joriy likvidlik koeffitsientlari va kompaniyaning o'z mablag'lari. Likvidlikni boshqarish pul oqimi tushunchalari va pulning vaqt qiymati bilan bevosita bog'liq.
Rossiya tajribasiga ko’ra korxonalar balans likvidligini oshirishning quyidagi 2 omili e’tirof etiladi:

• 
  Debitorlik qarzdorlik aylanishining tezlashishi
  
• 
  Nomoddiy aktivlarni sotish
  
• 
  Ustav kapitalini ko’paytirish
  

Rossiyadagi kompaniyalar uchun keng tarqalgan vaziyat bu ko’p sonli ko’chmas mulkka, asosiy bo’lmagan aktivlarga egalik qilishdir. Shunday qilib korxonalar aktivlarida likvidlikni muzlatib qo’yadi, bu qoida tariqasida, foyda keltirmaydi va zarar ham keltirmaydi. Agar korxona yuqori texnologiyali xizmatlarga pul ishlasa ( masalan, Google), unda nega uning ofislari, vakolatxonalari, xizmat ko’rsatish bo’limlari, qo’ng’iroq markazlari va hokazolar joylashgan ofis binolari bo’lmasligi kerak? Ofis markazining o’zgarishi bunday kompaniyaning faoliyati uchun xatar tug’dirmaydi, ammo ma’lumot markazlari (DPC) ustidan nazoratning o’zgarishi asosiy biznes uchun katta xavflarni keltirib chiqaradi, bu holda ma’lumotlar markazlarini balansda ushlab turish mantiqga to’g’ri va ofis markazlarini sotish yoki topshirish yaxshiroq qaytish ijarasidir.<sup>11

11</sup>www.ziyonet.uz sayti ma’lumotlari asosida
Nomoddiy aktivlarni sotish hisoblardagi mablag’lar hajmini ko’paytiradi,bu esa o’z navbatida kompaniyaning likvidlik darajasini oshiradi.
Korxona moliyaviy holatida qiyinchiliklar yuzaga kelganda mantiqiy yechim bu o’z kompaniyaning egalariga yordam berish hisoblanadi. Buni quyidagicha amalga oshirish mumkin:

• 
  Foizsiz kredit;
  
• 
  Egasidan kompaniya sovg’asi;
  
• 
  MCHJ uchun mulkka badal (“MCHJlar to’g’risida” gi 14-sonli Federal qonunning 27-moddasiga muvofiq);
  
• 
  MCHJ uchun ustav kapitalini oshirish yoki OAJ uchun qo’shimcha emissiya.
  

Bunday yordam joriy aktivlar hajmini ko’paytiradi (masalan hisob-kitoblardagi mablag’lar, agar yordam naqd pul shaklida berilsa, ko’ayadi) va shnga mos ravishda korxonaning likvidligi yaxshilanadi.
Balans likvidliligi bo'yicha balansni tahlil qilish jarayonida minimal qabul qilingan qiymatlarni kamaytirish bilan bir qatorda ularning me'yoridan oshib ketish yo'nalishi bo'yicha og'ishlarni aniqlash mumkin. Birinchi holda, tijorat tashkilotlari bir oy ichida likvidlik ko'rsatkichlarini normativ qiymatlarga moslashtirishlari kerak. Shuni ta'kidlash kerakki, likvidlik balansini tahlil qilish rentabellikni tahlil qilish bilan bir vaqtda amalga oshirilishi kerak. Korxonalar tajribasi shuni ko'rsatadiki, tashkilotlar ruxsat etilgan minimal likvidlik koeffitsienti chegarasida ishlayotganda ko'proq foyda oladi.
Korxonalarning likvidliligi va to'lov qobiliyatini oshirish bo'yicha yana bir qator tadbirlar mavjud. Masalan, kompaniya rahbariyati narxlarni pasaytirish va sotilayotgan mahsulotlarning sifatini oshirish orqali savdoni rag'batlantirishi kerak. To'lov taqvimini yuritadigan tizimni saqlash tavsiya etiladi. Mavjud aktivlarni sotish orqali naqd pulni bo'shtish ham zarur.
Inventarizatsiya va debitorlik qarzdorligini maqbul darajada saqlashga harakat qilish lozim.Va bu korxonaning likvidligini oshirishi mumkin bo'lgan choralarning to'liq ro'yxati emas.Tahlil qilinayotgan korxonaning likvidlik balansini oshirish yo'lini bor. Ushbu usul nisbatlar normaga teng bo'lgunga qadar likvidlik koeffitsientining pasayishiga salbiy ta'sir ko'rsatadigan omillar qiymatini oshirishdan iborat. Aktivlar aylanishini tezlashtirish uchun, uzoq muddatda uskunalarni ijaraga olish, shuningdek, kompaniya rahbariyati xarajatlarni boshqarishning yangi usullariga e'tibor qaratishlari kerak.