Korxonaning strategik salohiyatini boshqarishning

---

KORXONANING STRATEGIK SALOHIYATINI BOSHQARISHNING 
ASOSIY YO’NALISHLARI 
 
Azizaxon Rustamjon qizi Sobirjonova 
TDIU 
 
Annotatsiya: Quyidagi maqolad strategik boshqarish tushunchasi, mazmuni va 
bozor iqtisodiyotidagi ahamiyati tushuntiriladi. Korxona va tashkilotlardagi samarali 
strategik boshqarish usullari, korxonlarni strategik boshqarish va rejalashtirish 
samaradorligini oshirish yo’llari tadqiq qilinadi.
Kalit so’zlar: korxonalar, strategic boshqaruv, bozor iqtisodiyoti, operativ 
boshqaruv, marketing, menejment. 
 
MAIN DIRECTIONS OF ENTERPRISE STRATEGIC POWER 
MANAGEMENT 
 
Azizahon Rustamjon qizi Sobirjonova 
TSUE 
 
Abstract: The following article explains the concept, content and importance of 
strategic management in a market economy. Effective strategic management methods 
in enterprises and organizations, ways to increase the effectiveness of strategic 
management and planning of enterprises will be studied. 
Keywords: enterprises, strategic management, market economy, operational 
management, marketing, management. 
Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida amalga oshirilayotgan iqtisodiy 
islohotlarning samarali amalga oshirilishi uchun boshqarishning, ayniqsa strategik 
boshqaruvning turli sohalarida ijobiy o`zgarishlar bo`lishi muhim vazifalardan biri 
sanaladi. Bozor munosabatlarining shakllanishi natijasida korxonalarni strategik 
boshqarishda yangi talablar paydo bo`lmoqda. O`zbekiston iqtisodiyotining 
zamonaviy o`tish bosqichi tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi va turli xil 
mulkchilik shakllariga o`tish bilan tavsiflanadi. Bu o`z navbatida samarali 
boshqarishning zarurligini taqozo etadi. Samarali boshqarish o`z navbatida ishlab 
chiqariladigan mahsulot raqobatbardoshligini va buning natijasida iqtisodiyotning 
raqobatbardoshligini ta`minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. 
Korxona muhitida tashkilotni maqsad sari yo’naltirish, menejerlarning strategik 
rejalarini va vazifalarini amalga oshirish, tanlangan strategiyani hayotga tadbiq etish 
kabi faoliyatlarni bajarishga to’g’ri keladi. Strategik boshqaruv - bu korxona 
"Science and Education" Scientific Journal
December 2020 / Volume 1 Issue 9
www.openscience.uz
283

---

mavqeini mustahkamlashga, mijozlarning ehtiyojlarini qondirishga va muayyan 
natijalarga erishishga qaratilgan boshqaruv rejasidir. Korxonalarda boshqarish 
tizimini barpo qilish ishlab chiqarishni tashkil qilish va uning turiga to`la mos 
keluvchi boshqaruv yaratishdan va bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruvning har 
bir bo`g`inining ishlab chiqarish texnika, xo`jalik ijtimoiy va moliyaviy faoliyatini 
boshqarish bo`yicha hamma funktsiyalarning bajarilishi zaruratidan kelib chiqadi. Bu 
muammolarning yechimi boshqaruvni isloh qilish boshqaruv funksiyalarini samarali 
taqsimlash boshqaruv maqsadini aniq belgilash bo`yicha bir qator tadbirlarni 
o`tkazish orqali amalga oshiriladi. 
Lekin hozirgi bozor sharoitida ko`pgina korxona va tashkilotlarda, xususan 
loyihalar tashkilotlarida hamon boshqaruv tuzilmasida ortiqcha bo`g`inlar mavjud 
bo`lib, bular o`z navbatida yuqorida ta`kidlaganimizdek, strategik boshqaruvda 
mehnat unumdorligining pasayishiga va pirovard natijada korxonaning yakuniy 
faoliyatiga salbiy ta`sir ko`rsatmoqda. Shu sababli bozor iqtisodiyotini erkinlashtirish 
sharoitida korxonalarda strategik boshqaruv tizimini bozor talablariga moslashtirish 
muhimdir.
Strategiya korxonaning muvaffaqiyatini ta’minlash uchun rahbariyat 
foydalanadigan tadbir-choralar majmuasidan iborat. Rahbariyat korxona biznesini 
qanday boshqarishni bilish uchun hamda ko’p omilli muhitda muqobil 
yo’nalishlardan birini to’g’ri tanlash uchun strategiyani yaratadilar. Rahbariyat 
foydalanishga qaror qilgan strategiya mavjud biznes o’nalishlaridan biri va biznesni 
yuritishni muayyan usuli tanlanganligini ko’rsatadi. Korxona moliyaviy va strategik 
maqsadlarni alohida belgilashi lozim. Moliyaviy maqsadlarning mavjud emasligi, 
moliyaviy resurslarni yuqori tavakkalchilik bilan sarflanishiga sabab bo’ladi. Natijada 
korxonaning o’sishi va raqobatbardoshligi pasayadi. 
Korxona strategik maqsadlari shuning uchun muhimki, ular korxona raqobat 
mavqeini mustahkamlaydi va biznesning rivojlanish yo’nalishini ko’rsatadi. 
Strategiya – bu faoliyat turlarining ma’lum dastasini nazarda tutuvchi noyob va qulay 
mavqeni yaratishdir. Strategik mavqeni egallashning mazmuni raqobatchilardan 
ustun bo’lgan faoliyat turlari dastasini yaratishdan iborat. Strategiyani yaratish asosiy 
boshqaruv muammosini ko’taradi ya’ni, korxonaning hozirgi va kelajak 
imkoniyatlarini hisobga olib, kerakli natijalarga qanday erishish mumkinligini 
ko’rsatadi. «Strategik boshqaruv» termini yuqori darajadagi boshqaruvni ishlab 
chiqarish darajasidagi joriy boshqaruvdan farqini aks ettirish uchun 60-70 yillarda 
muomalaga kiritilgan. Operativ boshqaruvdan strategik boshqaruvga o’tishning 
mohiyatini aks ettiruvchi asosiy g’oya sifatida yuqori raxbariyat diqqat markazini 
atrof muhitdagi o’zgarishlarga muvofiq tarzda va o’z vaqtida ta’sir ko’rsatish uchun 
tashqi muhitga o’tkazish zaruriyati sifatidagi g’oya bo’ldi. Strategik boshqaruv 
nazariyasining nufuzli ishlab chiqaruvchilari tomonidan taklif etilgan bir qancha 
"Science and Education" Scientific Journal
December 2020 / Volume 1 Issue 9
www.openscience.uz
284

---

ta’riflarni ko’rib chiqaylik. Shendel va Xatten uni «tashkilotni uning atorfidagi muhit 
bilan aloqani aniqlash va o’rnatish jarayoni» sifatida tushunganlar.Ushbu jarayon 
tanlangan maqsadlarni amalga oshirish va resurslarni taqsimlash vositasida atrof 
muhit bilan kungildagiday o’zaro munosabatlar xolatiga erishish xarakatlaridan 
iborat. Demak, strategik boshqaruvni tashkilotning asosi sifatida inson potentsialiga 
suyanuvchi, ishlab chiqarish faoliyatini iste’molchilar talablariga yo’naltiruvchi, 
tashkilotda egiluvchan boshqaruv va o’z vaqtida o’zgarishlarni amalga oshiruvchi 
boshqaruv sifatida aniqlash mumkin. Strategik boshqaruv murakkablashib 
borayotgan raqobat kurashida muvaffaqiyatga erishishning eng muhim omili 
bo’lishiga qaramay tashkilot harakatlarida strategiyaning yo’qligini kuzatish mumkin. 
Strategik boshqaruvning yo’qligi quyidagi ikki shaklda namoyon bo’ldi. 
Birinchidan, tashkilotlar o’z faoliyatini atrof muhit umuman o’zgarmaydi yoki 
unda katta o’zgarishlar bo’lmaydi degan taxmindan kelib chiqqan xolda 
rejalashtiradilar. Nostrategik boshqaruvda ham hozirda, ham kelajakda aniq 
harakatlar rejasi tuziladi. Nimaki va qachon qilishni o’z ichiga olgan uzoq muddatli 
rejalarni tuzish va dastlabki davrda kelgusi yillar uchun yechim izlash, «ko’p uzoq 
yillarga» sotib olish bularning barchasi nostrategik boshqaruvning belgilaridir. Uzoq 
muddatli istiqbolni qurish-boshqaruvning juda muhim tarkibiy kismidir. 
Strategik boshqaruv xolatida tashkilot atrof muhit va tashkilot hayotining 
sharoitlari o’zgarishidan kelib chiqqan holda kelajakda ko’zda tutish maqsadlarga 
erishish uchun har bir hozirgi lahzada u aynan hozirgi paytda nima strategik 
boshqaruvda kelajakdan turib hozirgi paytga nazar tashlanadi. 
Tashkilotga ma’lum kelajakni ta’minlovchi hozirgi davrdagi tashkilot 
harakatlari aniqlanadi va amalga oshiriladi. Bunda strategik boshqaruv uchun shu 
narsa ham xarakterliki, nafaqat kelajakda korxonaning ko’zda tutilgan xolati qayd 
qilinadi, balki shu ham strategik boshqaruvning eng muhim vazifalaridan hisoblanadi, 
ko’zda tutilgan maqsadlarga erishish imkoniyatini beruvchi atrofdagi o’zgarishlarga 
aks ta’sir ko’rsatish qobiliyati ishlab chiqiladi. 
Ikkinchidan, nostrategik boshqaruvda xarakat dasturini ishlab chiqish 
tashkilotning ichki imkoniyatlari va resurslari tahlilidan boshlanadi. Bunday 
yondashuvda tashkilot faqat qanday miqdorda mahsulot ishlab chiqarish va bunda 
qancha harakat qilishnigina aniqlashi mumkin. Ishlab chiqarish hajmi va xarajatlar 
miqdori firma tomonidan yaratilgan javob bera olmaydi, qanday miqdorda va narxda 
mahsulot sotib olinishini bozor aniqlaydi. 
Strategik boshqaruv - bu ko’proq biznes va menejmentning ma’lum falsafasi 
yoki mafkurasidir. Har bir menejer tomonidan u ma’lum ma’noda o’zgacha 
tushuniladi va amalga oshiriladi. Albatta, muammolarni tahlil qilish va strategiyani 
tanlash, shuningdek strategik rejalashtirishni amalga oshirish va strategiyaning 
amaliy realizatsiyasining bir qator tavsiyalari, qoidalari va mantiqiy chizmalari 
"Science and Education" Scientific Journal
December 2020 / Volume 1 Issue 9
www.openscience.uz
285

---

mavjud. Lekin umuman olganda, strategik boshqaruv-bu strategik maqsadlarga 
tashkilotni yetkazishda yuqori raxbariyat intuitsiyasi va san’atining simbiozi, 
xizmatchilarning yuqori malakasi va ijodi va nihoyat, barcha xodimlarning tashkilot 
vazifalarini amalga oshirishga, maqsadlariga erishishning eng yaxshi yo’llarini 
izlashga aktiv kirishishidir. 
Strategiya 
umumiy 
tarzda 
firmaning 
mavqeini 
mustahkamlash, 
iste’molchilarning talablarini qondirish va qo’yilgan maqsadlarga erishishga 
qaratilgan boshqarish rejasi sanaladi. Aniq strategiyani tanlash rivojlanishning 
mumkin bo’lgan turli yo’llari va usullari ichidan eng maqbulini tanlab olish 
demakdir. Firmani boshqarish rejasi o’z ichiga quyidagi asosiy funktsiya va 
bo’linmalarni oladi: ta’minot, ishlab chiqarish, moliya, marketing, xodimlar, ilmiy 
tadqiqotlar va ishlanmalar. Strategiya tanlash bu biznes echimlari va raqobatga 
bardoshlilik harakatlarini yagona tizimga bolashni anglatadi. 
Strategiyani ishlab chiqish menejerlarning asosiy funksiyalaridan biridir. Ba’zi 
menejerlar kuchli strategiya ishlab chiqadilar, biroq uni hayotga tadbiq eta 
olmaydilar. Boshqa menejerlar o’rtacha strategiya ishlab chiqadilar va uni mohirona 
amalga oshiradilar ham. Strategiya qanchalik yaxshi o’ylangan va mohirona amalga 
oshirilgan bo’lsa, kompaniyaning mavqei shunchalik kuchayadi. Boshqarish yaxshi 
tashkil etilgan kompaniyalar ham kutilmagan noxush vaziyatlarga duch keladi. 
Pirovard natijada yaxshi strategiya bozorda kuchli mavqeni egallash, kutilmagan 
holatlar, kuchli raqobat va ichki muammolarga qaramay, muvaffaqiyatli ishlashga 
zamin yaratadi. 
Strategik menejment kompaniyaning uzoq muddatli maqsadlar va faoliyatiga 
taalluqli. Aytish mumkinki, strategiyani (harakatlar tarzini) va uning aniq vositalarini 
ifodalash boshqaruv negizini tashkil qiladi va kompaniyada menejmentni yaxshi 
yo’lga qo’yilganligini ko’rsatuvchi eng to’g’ri belgi bo’lib xizmat qiladi. Strategik 
menejment kompaniyaning uzoq muddatli maqsadlar va faoliyatiga taalluqli. Aytish 
mumkinki, strategiyani (harakatlar tarzini) va uning aniq vositalarini ifodalash 
boshqaruv negizini tashkil qiladi va kompaniyada menejmentni yaxshi yo’lga 
qo’yilganligini ko’rsatuvchi eng to’g’ri belgi bo’lib xizmat qiladi.
Strategik boshqarish tizimi bir qarashda murakkab jarayon bo’lb, u korxona va 
tashkilot rahbaridan, menejerlardan kuchli mahorat hamda ehtiyotkorlikni talab 
qiladi. Rahbarlar korxona va tashkilotning kelajagini ko’ra olishi va unga mos 
strategiyani ishlab chiqishlari lozim bo’ladi. Bu juda murakkab va mas’uliyatli tizim 
hisoblanadi. Bunda ularga yuqori pog’ona menejerlari, ya’ni top menejerlarning 
yordamki kerak bo’ladi. Top menejerlar juchli analitik hamda rejalashtiruvchi 
mutaxassislar hisoblanadi. 
Strategik rejalashtirish - bu boshqaruv jarayoni bo`lib, kompaniyani 
rivojlantirish maqsadlari va ularga erishish yo`llarini ishlab chiqishga qaratilgan. 
"Science and Education" Scientific Journal
December 2020 / Volume 1 Issue 9
www.openscience.uz
286

---

Strategik rejalashtirish korxona menejmenti uchun asosni yaratadi, butun 
kompaniyani birlashtiradi hamda uning barcha darajalarini qamrab oladi. Strategik 
rejalashtirish faqat rahbariyatning vazifasi emas, unga kompaniyaning barcha 
darajalaridagi xodimlar jalb etilishi kerak. Strategik rejalashtirishning asosiy 
tushunchalari kompaniya missiyasi (kompaniya vazifasining ta`rifi), qadriyatlari, 
asosiy kompetentsiyalari (kompaniya nimani yaxshiroq uddalaydi), kelajak tasavvuri 
(kompaniyaning bir-ikki yil uchun kelajakdagi obrazi), strategik muammolar 
(maqsadlarga erishishga to`sqinlik qiladigan tizimli muammolar), strategik 
muammolarni yengishga qaratilgan maqsadlar vazifalar va ularga erishish yo`llarini 
o`z ichiga oladi. 
Menejment sohasi mutaxassislarining ta`kidlashicha, butun rejalashtirish va 
boshqaruv tizimi xodimlarning ish sifati va samaradorligini oshirishdan 
manfaatdorligiga yo`naltirilishi lozim bo`lib, bu firma rivojlanishining muhim sharti 
hisoblanadi. Biroq bu xuddi boshqa muvaffaqitlar kabi o`zidan-o`zi kelmaydi. 
Buning uchun resurslar asoslaridan tashqari mohir tashkilotchilik, ilmiy asoslangan 
rejalashtirish va boshqaruvni talab qilinadi. Ayniqsa kishilarning ishlab chiqarish 
mehnatidan moddiy manfaatdorligi muhim ahamiyat kasb etib, bugungi kunda buni 
mehnat hayotining sifati deb nomlanadi. Strategiya kelajak uchun umumiy g`oyani 
shakllantirshga imkon berdi. Rejalashtirish jarayonining o`zi va bevosita strategik 
reja esa korxonaga aniqlik, individuallik hadya etib, bu unga ma`lum turdagi 
xodimlarni jalb qilish va boshqa turdagi xodimlarni jalb qilmaslikka imkon beradi. 
Bu reja korxona uchun istiqbollar ochib berib, yangi xodimlarni jalb qiladi, mahsulot 
ishlab chiqarishdan tashqari uni sotishga ko`maklashadi.