Kredit tizimi va uning zamonaviy shakli

---

Kredit tizimi va uning zamonaviy shakli 
Reja: 
·
I-bob. 
Kreditning 
mohiyati, 
zururiyati, 
funksiyalari 
va 
uning 
bozor 
iqtisodiyotidagi o’rni. 
1.1.
Kredit munosabatlari rivojlanishining asosiy bosqichlari. 
1.2.
Kreditning asosiy tamoyillari. 
II-bob. Kreditning shakllari va turlari. 
2.1. Kreditning chegaralari. Kredit foizi va unga ta’sir qiluvchi omillar. 
Xulosa 
Foydalanilgan adabiyotlar

---

Kirish 
Kreditning mohiyati, ahamiyati va zaruriyati. Kreditning imkoniyati. Kreditning 
bozor iqtisodiyoti sharoitidagi o’rni. Kredit rivojlanishining asosiy bosqichlari. 
Kreditning funksiyalari. Kredit resurslari. Kreditning asosiy tamoyillari. 
Kreditning asosiy shakl va turlari. Bank, iste’mol va tijorat kreditining turlari. 
Moliya – kredit resurslari bozori. Fond birjasi. Birja faoliyatining asosiy 
tamoyillari. Kreditning chegaralari. Kredit foizi va unga ta’sir etuvchi omillar. 
1. Kreditning mohiyati, zururiyati, funksiyalari va uning bozor 
iqtisodiyotidagi o’rni. 
Ma’lumki, jamiyat faoliyatining asosini ishlab chiqarish tashkil etadi. Ishlab 
chiqarishni o’zluksizligini ta’minlashda esa kreditning o’rni muhim hisoblanadi. 
Boshqacha aytganda korxonalarning bozor iqtisodiyoti sharoitida ish yuritishida 
ishlab chiqarish jarayonining o’zluksizligini ta’minlash, korxonaning asosiy va 
aylanma fondlarining aylanishini to’xtab kolishiga yo’l qo’ymaslik, korxonalarni 
moliyaviy resurslari bilan ta’minlash, korxonalar tomonidan tovar mahsulotini 
sotganda, sotilgan tovar uchun to’lov summmasini olish va boshqa obyektiv va 
subyektiv sabablar kreditning zarurligiga olib keladi. 
Kredit (lotincha – ishonish – verit, doveryatsya) deganda o’z egalari qo’lida 
vaqtincha bo’sh turgan ayrim qiymat yoki pul mablag’larining boshqalar 
tomonidan ma’lum muddatga xaq to’lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib 
berish yuzasidan kelib chiqadigan munosabatlar tushuniladi. 
Kredit qadimdan ma’lum bo’lib, u dastlab savdoda almashuv jarayonida paydo 
bo’lgan bo’lib, u avval tovarlarni kreditga sotilishi bilan boђliq. Bunga sabab 
haridorni tovar sotib olishga hamisha ham naqd puli bo’lmaydi, u tovar sotilsa 
tushadi, tovar sotuvchi esa uni tushishini kutib turolmaydi (shu davrda tovarning 
qiymati tushib ketishi, sifati pasayishi mumkin.). Shu va boshqa xolatlar 
tovarlarni kreditga sotishga olib kelgan. Kredit tovar ishlab chiqarishning va tovar 
muomilasining ajralmas qismi bo’lib hisoblanadi va uning rivojlanishi bilan 
boђliq. Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan pul shaklidagi kredit paydo 
bo’ldi. 
Keyinchalik kredit berish mustaqil faoliyatga aylanib, uning asosiy funksiyasi 
bo’lib pul egalari va unga vaqtincha muxtoj bo’lganlar o’rtasidagi 
vositachilikdir. Ќozir bu faoliyat maxsus malaka va texnikaga ega bo’lgan maxsus 
ixtisoslashgan muassasalar-banklar tomonidan amalga oshirilmoqda. 

---

Kreditning imkoniyati va zarurligi shu bilan bog’liqki korxonalar mahsulot 
sotishda, xodimlarga mehnat xaki hisoblanganda, korxona va jismoniy shaxslar 
o’z pullarini banklarda saklashi va boshqa xollarda vaqtinchalik bo’sh bo’lgan pul 
mablag’lari bo’lgani xolda boshqa korxona va tashkilotlarda o’z faoliyatlarini 
o’zluksizligini ta’minlash uchun tegishli pul mablag’iga ehtiyoj sezadi. Bu xolat 
qishloq xo’jalik korxonalariga ham tegishli bo’lib, bu ishlab chiqarishni 
mavsumiyligi, mahsulot ishlab chiqarish vaqti bilan uni sotish xajmini ko’pchilik 
mahsulotlar bo’yicha mos kelmasligi, sotilgan mahsulotlarga pulni o’z vaqtida 
kelib tushmasligi va boshqa xolatlar ularni kreditdan foydalanishni takozo etadi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kreditning ahamiyatini oshishi quyidagilar bilan 
bog’liq: 
1. Naqd puldan foydalanishni kamaytirib, muomila harajatlarini, pul 
emissiyasini kamayishini ta’minlaydi. 
2. Korxonalar va axolining vaqtinchalik bo’sh pul mablag’lari 
kredit muassasalarida saqlanishi tufayli ulardan unumli foydalanish 
ta’minlanadi. 
3. Bank muassasalariga tuplangan pullar xalq xujaligi tarmoqlari, 
korxonalarning asosiy va aylanma mablaglarining tuldirishning qarzga 
olingan manbai sifatida muhim ahamiyatga ega. 
4. Kredit tufayli xujaliklar urtasidagi shartnoma majburiyatlarining 
bajarilishi ta’minlanadi, mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonining 
o’zluksizligi ta’minlanadi va boshqalar. 
Ijtimoiy iqtisodiy tizimda kreditning o’rni va roli u bajarayotgan funksiyalar bilan 
aniqlanadi. Kreditning funksiyasi – bu kreditning iqtisodiyotdagi faoliyatining 
muayyan ravishda namoyon bo’lishidir. 
Kreditning funksiyalari: 
1. Qarzga beriluvchi qiymatni vaqtincha foydalanishga berish. Bunda kreditor va 
qarz oluvchi o’rtasidagi munosabat shunday aniqlanadiki, kreditor qarz oluvchiga 
resurslarni taklif qiladi, qarz oluvchi bu resurslarni ishlatadi va bunda qarzga 
beriluvchi qiymat kreditor va qarz oluvchi o’rtasida aylanadi. 
2. Qayta taqsimlash. Kredit takror ishlab chiqarish jarayonining barcha 
bosqichlariga – ta’minot, ishlab chiqarish, taksimlash, muomila va iste’molga 
xizmat kiladi. 
Ushbu funksiya yordamida korxonalar, tashkilotlar, davlat va shaxsiy 
sektorning bo’sh pul mablag’lari va daromadlari ssuda kapitaliga aylantiriladi va 

---

vaqtincha foydalanishga, muayyan to’lov asosida beriladi. Bu funksiya 
yordamida ishlab chiqarishdagi proporsiyalar va pul kapitali harakati boshqarilib 
turiladi. 
3. Muomila harajatlarini tejash. Bu funksiya yordamida nakt pulsiz hisob-
kitoblar rivojlantirilib, hisob-kitoblarni tezligini va kam harajatliligi ta’minlanadi. 
Kapitalning muomilada bo’lish vaqtini tejalishi uning ishlab chiqarishda bo’lish 
vaqtini oshiradi va ishlab chiqarishni kengaytirishga, foydani ortishiga olib keladi. 
4. Kapital to’planishining jadallashuvi va markazlashuvi. Kapital 
to’planishi jarayoni iqtisodiy rivojlanishning barqarorlashuvi va xo’jalik yurituvchi 
subyektning o’z maqsadiga erishishining muhim sharti hisoblanadi. Bu ishlab 
chiqarishni kengaytirish uchun kredit yordamida katta xajmdagi mablag’ga ega 
bo’lishga imkon yaratadi. Ushbu funksiya xozirgi sharoitda rejali iqtisodiyot 
davrida rivojlanmagan va mablag’lar bilan ta’minlanmagan faoliyat jabhalarini 
moliyaviy mablag’lar bilan ta’minlash jarayonini sezilarli tezlashtiradi. 
5. Muomilaga to’lov vositalarini chiqarish. Bu funksiyani amalga oshirish 
jarayonida kredit faqatgina tovar emas, balki pul muomilasining jadallashuviga, 
undan naqd pullarni siqib chiqarib, to’lovlar aylanishining tezlashuviga ijobiy 
ta’sir ko’rsatadi. Kredit tufayli pul muomilasi doirasiga veksel, chek, kredit 
kartochkalari kabi vositalar kiritilib, naqd pulli hisob-kitoblarni, naqd pulsiz hisob-
kitoblarga almashtiradi. Bu esa ichki va tashki bozordagi iqtisodiy 
munosabatlar mexanizmini osonlashtiradi va tezlashtiradi. Bu masalani hal etishda 
tijorat krediti zamonaviy tovar almashinishining kerakli elementi sifatida muhim 
o’rin tutadi. 
Kreditning obyekti - bu (kreditor) qarz beruvchidan qarz oluvchiga 
beriladigan qiymatdir. Boshqacha aytganda kredit aynan qaysi maqsad uchun 
berilsa, shu kredit obyekti hisoblanadi. Qishloq xo’jaligida banklar dehqonchilik 
va chorvachilik harajatlari - mineral o’g’it, yoqilg’i va moylash materiallari va 
boshqa harajatlar kreditlanadi. Kredit munosabatlarining subyektlari bo’lib (qarz 
beruvchi) va qarzdor (qarz oluvchi)lar hisoblanadi. 
Boshqacha aytganda kreditlash subyektlari bo’lib davlat korxona va 
tashkilotlari, qurilish tashkilotlari, savdo tashkilotlari, fermer va shirkat 
xo’jaliklari, yakka mehnat faoliyati bilan shug’ullanuvchi tadbirkorlar, qo’shma 
korxonalar, mikro firmalar, birlashmalar, tijorat banklar va boshqalar hisoblanadi. 

---

Yuqoridagi subyektlar kredit oluvchi sifatida faoliyat ko’rsatsa, tijorat 
banklari yoki boshqa kredit muassasalari kredit beruvchi subyekt sifatida namoyon 
bo’ladi. 
2. Kredit munosabatlari rivojlanishining asosiy bosqichlari. Kredit resurslari. 
O’zining tarixiy rivojlanishida kredit quyidagi bosqichlarni bosib o’tgan: 
Boshlang’ich shakllanish. Bu bosqichning asosiy belgisi ssuda kapitali 
bozorida maxsus vositachilarning yo’qligi. Kredit munosabatlari, bo’sh pul 
mablag’larining egasi va qarz oluvchi o’rtasida bevosita amalga oshirilgan. Bu 
yerda kredit sudxo’rlik kapitali sifatida namoyon bo’ladi. Uning harakterli 
xususiyati bo’lib: 
- Qarz beruvchi va qarz oluvchi o’rtasida to’g’ridan to’g’ri kelishuvga 
asoslangan qarz munosabatlarining to’liq markazlashmaganligi. 
- Mablag’larni taqsimlashning cheklanganligi. 
- Qarz mablag’laridan foydalanganligi uchun juda yuqori foiz 
normalarining belgilanganligi va boshqalar. 
Bu bosqichning tugallanishiga ishlab chiqarishning tobora rivojlanib borishi 
tufayli qarz resurslariga bo’lgan ehtiyojni keskin oshganligi va alohida olingan 
sudxo’rlar kapitalini bu talablarni qondirishga yetarli bo’lmaganligi. 
Tarkibiy jihatdan rivojlanish. Bu bosqich ssuda kapitali bozorida kredit-
moliya 
tashkilotlari kabi 
maxsus 
vositachilarning paydo 
bo’lishi bilan 
harakterlanadi. 
Kapital sudxo’rlik va sarroflik idoralari zaminida vujudga kelgan dastlabki 
banklar keyinchalik kredit institutlariga an’anaviy bo’lib qolgan quyidagi 
funksiyalarni o’z zimmasiga oldi: 
- bo’sh moliyaviy mablag’larni o’z vaqtida foiz bilan to’lash 
majburiyati asosida qarz oluvchiga berish. 
- yuridik va jismoniy shaxslar uchun har xil to’lov va hisob-kitoblar 
bo’yicha xizmat ko’rsatish (keyinchalik davlat uchun ham). 
- qator 
maxsus 
moliyaviy operasiyalarni 
o’tkazish (veksel va 
boshqalar). 
Bu bosqichning asosiy belgisi – iqtisodiyotda kredit munosabatlarini davlat 
tomonidan markazlashgan holda boshqarilishidir. 

---

Davlat mikiyosida kredit munosabatlarining markazlashuvi har bir 
davlatning Markaziy banki yordamida amalga oshiriladi. Dastlabki milliy davlat 
kredit institutlarining paydo bo’lishi naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib borish uchun 
qo’l keldi, hamda tijorat banklarining operasiyalari va xizmat ko’rsatish 
ko’lamining kengayishiga olib keldi. 
Kredit munosabatlarining takomillashuvi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida 
kredit munosabatlari yangi sifat darajaga ko’tarilib bu iqtisodiyotda informasion 
texnologiyaning 
rivojlanishi, 
global 
bank 
tarmoqlarining 
kompyuter 
texnologiyalari va ma’lumotlar bazalarining shakllanishining, mijozga xizmat 
ko’rsatishining yaxshilanishi va kredit munosabatlarini xalqaro bozorga ham 
tarkalishi va boshqa sifat o’zgarishlar bilan bog’liq. 
Kreditlashning asosiy manbalari (resurslari) bo’lib, quyidagi vaqtinchalik 
bo’sh pul mablag’lari hisoblanadi: 
1. Tovarlarni sotish va kerakli moddiy qiymatlarni sotib olish 
vaqtlarining bir-biriga mos kelmasligi tufayli yuzaga keladigan bo’sh pul 
mablag’lari. 
2. Hisoblangan ish xaki bilan uni to’lash vaqtlari orasidagi vaqtincha 
bo’sh pul mablag’lari. 
3. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonida yig’iladigan va 
kapitallashtirish uchun mo’ljallangan mablag’lar. 
4. Shaxsiy sektor daromadlari, jamg’armalari. 
5. Korxonalar faoliyati natijasida yuzaga keluvchi taksimlanmagan 
foyda yoki undan foydalanish jarayonida paydo bo’luvchi bo’sh pul 
mablag’lari (to’lanmagan devident va boshqalar) va boshqa bo’sh pul 
mablag’lari. 
Kreditlashning ko’lami va rivojalanishi kredit resurslarining xajmiga 
bog’liq. 
3. Kreditning asosiy tamoyillari 
Kredit munosabatlari ma’lum tamoyillarga asoslanadi. Iqtisodiy 
kategoriya sifatida kredit quyidagi tamoyillarga ega: 
1. Kreditning qaytarilishi. Bu tamoyil kreditning umumiy belgisi 
hisoblanadi, lekin u o’z-o’zidan vujudga kelmaydi. U moddiy jarayonlarga, 
qiymat aylanishining tugashiga asoslanadi. Ammo doiraviy aylanishning 
tugashi – bu qaytarib berish emas, qaytarib berish uchun zamin tayyorlash 

---

hisoblanadi. qaytarib berishlik obyektiv belgi hisoblanadi va bu tamoyil 
boshqa iqtisodiy kategoriyalardan, shu jumladan moliyadan farq qiladi. 
Kreditning bu tamoyili amaliyotda kredit va undan foydalanganlik uchun foiz 
summasini kredit bergan muassasa hisobiga ko’chirish yo’li bilan to’lanadi. Shu 
yo’l bilan banklar kredit resurslarini qayta tiklanishini ta’minlaydi. Sobiq ittifoq 
davrida «qaytarilmaydigan ssuda» tushunchasi mavjud bo’lib, u qishloq xo’jaligida 
ham keng tarqalgan edi. Bu banklarni korxonalar moliyaviy axvolini hisobga 
olmagan xolda berilib, aslida u byudjet subsidiyasining qo’shimcha shakli sifatida 
namoyon bo’ladi. 
2. Kreditning muddatliligi. Bu kreditning ma’lum muddatga berilishini 
anglatib, u qisqa va uzoq mudatli kreditga bo’linadi. Bu muddat qarzdor 
uchun xoxlagan muddatda emas, balki u shartnomada belgilangan muddat 
hisoblanadi. Kreditni o’z vaqtida qaytarilishi ikkala tomon uchun ham 
muhim hisoblanadi. Qarz bergan tomon uchun kreditni o’z vaqtida foiz 
bilan 
kaytarilishi uni 
yana 
kreditga 
berish 
imkoniyatini 
yaratadi, qarzdorni esa shartnomada ko’zda tutilgan jazo choralaridan 
qutultiradi.
Kreditning muddatliligi kelib tushuvchi boyliklarni tejamli va qayta ishlatish 
muddatiga, ishlab chiqarilgan mahsulotni jo’natish muddatiga, tovarlarni sotish 
muddatiga va pirovard natijada aylanma mablag’larni doiraviy aylanishini tezligiga 
bog’liqdir. 
3. Kreditni tovar-moddiy boyliklar bilan ta’minlanganligi. Bu tamoyilning 
moxiyati shuki, bunda xo’jalik aylanmasida ishtirok etuvchi bank 
mablag’larining bir so’miga muayyan boyliklarning har bir sumi qarama-
qarshi turishi kerak. Berilgan kreditlar tovar-moddiy boyliklari va ma’lum 
harajatlar bilan ta’minlangan bo’lishi kerak. Ta’minlanmagan kreditlarning 
berilishi kreditlarni bankga qaytib kelmasligiga asos hisoblanadi. 
Buning uchun xozirgi sharoitda qarz oluvchilar bankga tovar yoki tovar 
xujjatlarini, mulkni garovga qo’yadi. Kredit varrant (garov uchun xizmat qiluvchi 
xujjat) yoki uchinchi shaxs kafolati asosida ham berilishi mumkin. 
Kreditning bu tamoyili qarz oluvchi o’ziga olgan majburiyatlarini buzish sharoitida 
qarz beruvchining mulkdorlik manfaatlarini ximoya kilishni ta’minlaydi va 
o’zining amaliy aksini kreditning biror garov yoki moliyaviy kafolat asosida 
berishda topadi. Bu umumiqtisodiy barkamolikka erishish davrida muhimdir. 
4. To’lovlilik. Bu tamoyilga asosan korxonalar foydalanilgan qarz 
mablag’larini hisoblangan foizi bilan to’liq o’tkazadilar. Kredit uchun xak 

---

to’lashning iqtisodiy moxiyati qarz beruvchi va qarz oluvchi o’rtasidagi 
qo’shimcha olingan foydaning taqsimlanishini qayd qilishda namoyon 
bo’ladi. Xozirgi sharoitda ssuda foizi mikdori shartnomada o’z aksini 
topadi va u kreditlashning o’rtacha normasi va bank marjasidan tashkil 
topadi. 
5. Kreditning maqsadliligi. Bu shu bilan bog’liqki, qarz oluvchi olingan 
kreditni ma’lum maksadga (tovar moddiy boyliklar sotib olish, ishlab 
chiqarish harajatlarini koplash va boshqalar) yo’naltirilgan bo’lishi 
zarur. Bu maksadlar kredit beruvchi va kredit oluvchi o’rtasida tuzilgan 
shartnomada o’z aksini topadi. Korxona olgan kreditni faqatgina kredit 
shartnomasida ko’rsatilgan ishni bajarishga (sotib olishga va boshqalar) 
sarflashi kerak. 
6. Kreditning samaradorligi. Bu tamoyil nafaqat kredit va foiz summasini 
bankga qaytarib to’lashni, balki shu kredit yordamida kreditlanadigan yoki 
moliyalashtiriladigan soha, tarmoq, korxona kancha samaradorlikka 
erishishini ifodalashi zarur. Shuning uchun har bir loyixa kredit hisobiga 
bajariladigan boshqa tadbirlar samara beradigan bo’lsagina ularga mablag’ 
ajaratilishi lozim. 
Binobarin samardorlik kreditning zaruriy tamoyillaridan biri bo’lib unga 
rioya qilish kreditning boshqa tamoyillarining bajarilishi uchun asos hisoblanadi. 
4. Kreditning shakllari va turlari 
Jahon amaliyotida kreditlarni yagona, umumlashgan tasnifi yo’q. Chunki 
kreditlarning turli xil shakllari har bir mamlakatning iqtisodiy rivojlanish 
darajasiga, uning urf-odatlariga, axoli orasida kreditlarni berish va qaytarish 
buyicha tarixan shakllangan (tovar shaklida, pul shaklida, boshqa shakllar 
va shartlarda) usullariga bog’liq bo’ladi. 
Umuman kreditning shakllari uning turi va usullariga ko’p jihatdan 
bog’liq. 
Kreditning asosiy turlari: 
1. Bank krediti. 
2. Davlat krediti. 
3. Iste’mol krediti. 
4. Tijorat krediti. 
5. Lizing krediti. 
6. Xalqaro kredit. 

---

Iqtisodiyotda keng tarqalgan kredit munosabatlarining biri bank kreditidir. 
Bank kreditini beruvchi kredit muassasalari kreditlash jarayonini amalga oshirish 
uchun Markaziy bankdan maxsus lisenziya olgan bo’lishi zarur. Bunda kredit 
munosabatlarining asosini kredit shartnomasi tashkil etadi. 
Bank kreditlari quyidagi belgilari bo’yicha guruhlanadi: 
1. Kreditlash obyektlarining iqtisodiy mohiyatiga ko’ra 
a) tovar-moddiy boyliklar uchun beriladigan kredit. 
b) ishlab chiqarish harajatlari (xom-ashyo va boshqalar) uchun 
beriladigan kredit. 
2. To’lash muddatiga ko’ra (qisqa, o’rta va uzoq muddatli) 
a) Muddatli 
b) Muddati kechiktirilgan 
c) Muddati o’tgan. 
3. Kreditni to’lash manbalariga ko’ra. 
a) Qarz oluvchining o’z mablag’lari hisobiga. 
b) Garant mablag’lari hisobidan 
c) Yangi kreditlar jalb qilish hisobidan. 
4. Ta’minlanganlik tamoyilining amal qilishiga qarab. 
a) Bevosita to’g’ri ta’minlangan (o’z mulki va mablag’i hisobiga). 
b) Bilvosita ta’minlangan kreditlar (uchinchi shaxs kafolati) 
c) Ta’minlangan kreditlar (sug’urta va yuqori tashkilotlar) 
5. To’lanadigan foiz darajasiga ko’ra 
a) Past foiz stavkali. 
b) O’rta foiz stavkali 
c) Yuqori foizli 
d) Foizsiz (hukumat qaroriga ko’ra ayrim sohalarni rivojlantirish 
yoki tadbirlarni amalga oshirish uchun). 
Bank krediti qaytarish muddatiga ko’ra qisqa, o’rta va uzoq muddatli kreditlarga 
bo’linadi. Bu mezon turli mamlakatlarda turli muddatni o’z ichiga oladi. Jumladan: 
Muddati 
Rossiya 
AQSh 
Buyuk 
Britaniya 
Fransiya 
O’zbekiston 
Qisqa 
1 yilgacha 
1 yilgacha 
3 yilgacha 
1 
yilgacha 
1 yilgacha 
O’rta 
1-3 yil 
1-6 yil 
3-10 yil 
2-7 yil 
1-3 yil 
Uzoq 
3 
yildan 
ortiq 
6 
yildan 
ortiq 
10 
yildan 
ortiq 
7 yildan 
ortiq 
3 
yildan 
ortiq 

---

 Qisqa muddatli kreditlar asosan aylanma mablag’larni moliyalashtirishga, o’rta va 
uzoq muddatli kreditlar asosiy kapitalni moliyalashtirishga beriladi. 
Davlat kreditining asosiy xususiyati kredit munosabatlarida davlatning 
qatnashuvidir. Davlat kreditida davlatning bir tomondan qarz beruvchi va ikkinchi 
tomondan qarz oluvchi sifatida ishtirok etishi, qarz beruvchi vazifasini bajara turib 
davlat davlat kredit institutlari, jumladan Markaziy bank orqali iqtisodiyotning har 
xil sohalarini kreditlashni o’z zimmasiga oladi. Bu markazlashgan kreditlar 
iqtisodiyotning ustivor tarmoqlarini kreditlash, davlat ahamiyatiga ega bo’lgan 
aniq tarmoq va sohalarga, agar byudjetdan moliyalashtirish imkoniyati 
bo’lmaganda vaqtincha foydalanishga mablag’ ajratilishi mumkin. 
Undan tashqari tijorat banklariga banklararo kreditlar bozorida kredit resurslarini 
kim oshdi savdo yo’li bilan yoki to’g’ridan to’g’ri sotish jarayonida davlat 
tomonidan mablag’lar vaqtincha foydalanish uchun berilishi mumkin. 
Davlatning qarzlari ko’paygan hollarda davlat byudjeti kamomadini 
moliyalashtirish maqsadida davlat qarz oluvchi sifatida davlat qarzlarini 
joylashtirish jarayonini amalga oshiradi. 
Davlat xazina majburiyatlarini chiqarish, moliya bozorlarida davlat qimmatli 
qog’ozlarini joylashtirish, davlat zayomlarini chiqarish va sotish yo’li bilan 
banklarning, aholining va boshqa moliya-kredit institutlarining pul mablag’larini 
yig’adi va ularni davlat qarzi va byudjet kamomadini qoplashga sarflaydi. Davlat 
o’z qarzidan voz kechishi ham mumkin. 
Bundan tashqari davlatni ichki va tashqi qarzlari, davlat kafil va kreditor sifatida 
ham bo’lishi mumkin. 
Iste’mol kreditining xususiyati u jismoniy shaxslarga beriladi. Kreditning bu 
shaklida kredit beruvchi sifatida maxsus kredit muassasalari bilan birga savdo va 
xizmatlarni sotishni amalga oshiradigan jismoniy shaxslar ham bo’lishi mumkin. 
Iste’mol krediti ikki shaklda: pul shaklida va tovar shaklida berilishi mumkin. 
Jismoniy shaxslarga bunday kreditlar ko’chmas mulkka egalik qilish uchun, har xil 
tovar va xizmatlar, uy jixozlarini sotib olish va boshqa ehtiyojlarni qondirish uchun 
beriladi. 
O’zbekistonda hozirgi vaqtda bunday kreditlar uy-joy sotib olish va qurishga, 
avtomobil sotib olishga va boshqa maqsadlarga berilmoqda. Mamlakatimizda 
2001-2002 o’quv yilidan boshlab talabalarga o’qish xizmati uchun «Oltin davrim» 
krediti berilmoqda. 

---

AQShda bu sohaga kam foizli yiliga 2500 dollar, oxirgi kursda 5000 dollar 
miqdorida kredit berilib talaba uni o’qishni tugatib ishlash davomida uzadi. 
Tijorat krediti iqtisodiyotda kredit munosabatlarining vujudga kelishining dastlabki 
shakllaridan hisoblanadi. Tijorat kreditining obyekti bo’lib sotiladigan tovarlar, 
subyekti bo’lib mol yetkazib beruvchi va mol sotib oluvchi korxonalar 
hisoblanadi. Bu kreditning asosiy maqsadi tovarlarni sotishni tezlashtirish va shu 
orqali foyda olishdan iborat. 
Tarixan tijorat kreditining quyidagi usullari mavjud: 
1. Veksel usuli 
2. Ochiq schyot orqali 
3. Chegirma berish. 
4. Mavsumiy 
5. Konsignasiya 
Veksel bu qarz majburiyati bo’lib, qarz oluvchi o’z zimmasiga qarzni ko’rsatilgan 
so’mmada, ko’rsatilgan shartlarda, belgilangan muddatda to’lash majburiyatini 
oladi. 
Amaliyotda vekselni oddiy va o’tkazma turlari mavjud. 
Oddiy vekselni qarz oluvchi korxona qarz beruvchi korxonaga beradi va tovarlar 
va ko’rsatilgan xizmatlar uchun unga to’lash majburiyatini o’z zimmasiga oladi. 
O’tkazma vekselda (bu hujjat tratta ham deyiladi) kreditor tomonidan belgilangan 
tovar va xizmatlar so’mmasi uning topshirig’iga asosan uchinchi shaxsga yoki 
vekselni ko’rsatuvchiga o’tkazilishi lozim va hokazo. 
Ochiq schyot orqali hisoblashilganda haridor tovarga buyurtma berilishi bilan 
yuklab jo’natiladi, to’lov esa o’rnatilgan muddatlarda kelishilgan summa 
chegarasida vaqti-vaqti bilan amalga oshirilib boriladi. Bunda haridor har gal 
tovar olishda kreditni rasmiylashtirib o’tirmaydi, ya’ni kreditga murojaat qilmaydi. 
Chegirma berish usulida haridor to’lov hujjatlari yozilgandan so’ng, shartnomada 
kelishilgan ma’lum davr ichida to’lovni amalga oshirsa to’lov yig’indisidan 
chegirma beriladi. Agar ushbu davrda to’lay olmasa, unda belgilangan muddatda 
to’lovni to’liq amalga oshiradi. 
Mavsumiy kredit odatda o’yinchoqlar, suvenirlar va boshqa xalq iste’mol mollarini 
sotishda qo’llaniladi. Masalan, o’yinchoqlarni vaqtidan oldin olib yangi yil o’tgach 
yanvar-fevral oyida to’laydi. Buni ishlab chiqaruvchilar uchun qulayligi ular 
o’yinchoqlarni omborlarda saqlash harajatlaridan xolos bo’ladilar. 

---

Konsignasiya usulida tovarni sotib oluvchilar hyech qanday majburiyatsiz sotib 
oladilar, ya’ni tovarlar sotilganidan keyin puli to’lanadi, agar u sotilmay qolsa 
egasiga qaytarib beriladi. 
Xorijiy mamlakatlarda tijorat kreditidan keng foydalaniladi. MDH mamlakatlari 
amaliyotida tijorat kreditidan kam foydalaniladi. Umuman jaxon amaliyotida ham 
tijorat kreditining ochiq schyot, konsignasiya, chegirma berish usullari kengroq 
foydalaniladi. 
Tijorat kreditining salbiy tomoni bo’lib tovarlarni kreditga bergan tashkilot unga 
pul tushgunga qadar mablag’ga muxtoj bo’lishi, uni o’zi kreditga murojaat qilishga 
majbur bo’lishi mumkin. Shuning uchun ham korxonalarni tijorat kreditidan 
foydalanishi bank kreditidan foydalanishni inkor qilmaydi. 
Yuqorida ko’rsatilgan kamchiliklarni hisobga olmagan holda tijorat krediti 
tovarlar sotish jarayonini tezlashtirishda va korxonalarning aylanma mablag’larini 
xo’jalik faoliyatidan tezroq bo’shashini ta’minlashda katta ahamiyatga ega. 
Kreditning xalqaro kredit shakli bilan fanning «Xalqaro kredit va uning tashqi 
iqtisodiy munosabatlarining riojlantirishdagi o’rni» mavzusida, lizing krediti bilan 
fanning «Banklar va bank tizimi» mavzularida batafsil tanishish mumkin. 
5.Kreditning chegaralari. Kredit foizi va unga ta’sir qiluvchi omillar. 
Kredit munosabatlarining subyektlarga yoki kreditlarning turlariga nisbatan aniq 
ko’rsatkichlar shaklida belgilab qo’yiladigan kreditdan foydalanishning qat’iy 
chegarasi kreditlash chegarasi deyiladi. Masalan, kreditning hajmi va yalpi ijtimoiy 
mahsulot hajmi o’rtasidagi nisbatdan foydalanib kredit chegarasini belgilash 
mumkin. Bu ko’rsatkichning optimal darajasi korxonani kreditga layoqatligini 
hisobga olgan holda kreditlashdir. Bunga har xil normativlarni qo’llash, bir 
mijozga beriladigan kredit miqdorini cheklash kabi tadbirlarni kiritish mumkin. 
Kreditning quyidagi chegaralari mavjud: 
Kreditning ichki chegarasi - kreditning turli shakllarga ega ekanligidan kelib 
chiqadi (banklar, tijorat va boshqalar). Kreditning ichki chegarasi miqdor jihatdan 
kreditning har bir shakliga bo’lgan talabga, korxona va xalq xo’jaligining 
ehtiyojiga va kredit resurslarining mavjudligiga bog’liq 
1. Kreditning qayta taqsimlash chegarasi 
iqtisodiyotda mavjud kredit resurslarining hajmi bilan 
belgilanadi. 
2. Kreditning 
antisipasiyaviy 
chegarasi. 
Kredit yordamida pul jamg’armalarini hosil qilish 

---

imkoniyatlarini so’ngi chegarasi antisipasiya deb 
yuritiladi va bu imkoniyat uning barcha shakllarida 
namoyon bo’ladi. 
Kreditning asosiy sharti - bu qarz uchun haq to’lash. Bu xaq qarz 
summasining yig’indisiga nisbatan foiz hisobida olinganidan uni qarz foizi yoki 
kreditning foiz stavkasi deb yuritiladi. Foiz miqdori kreditning turi, uni to’lash 
muddati, olingan qarzni o’z vaqtida uzilishiga bog’liq. Masalan, tijorat kreditining 
foiz stavkasi odatda, bank kreditining foiz stavkasidan past bo’ladi. 
O’zbekiston 
Respublikasi hududida banklar tomonidan xo’jalik 
subyektlarini qisqa muddatli kreditlashni tashkil etish tartibi to’g’risidagi 
Nizomga binoan (Toshkent, 2001 y) foiz stavkasi bank bo’yicha hisobot oyi 
boshiga bo’lgan o’rtacha foiz stavkasiga Markaziy bank tomonidan tartibga 
solinadigan foyda normasini hisobga olgan holda belgilanadi. 
Adabiyotlarda kreditning nominal va real foiz stavkalari tushunchalari 
mavjud. Nominal foiz stavkasi deganda kredit shartnomasi- da ko’zda tutilgan foiz 
stavkalari tushuniladi.