Kurs ishi Fan: Kartashunoslik Guruh

Ktesiy (mil. avv. IV asr) O`rta Osiyoda bo`lmagan bo`lsa-da, lekin bu yerlar haqida bir qadar ma`lumotga ega bo`lgan. Uning qayd etishicha, qariyb barcha xalqlar satrapliklarga bo`lingan bo`lib, faqatgina sak qabilalarigina satrapliklarga kirmagan. Ktesiy davrida shaqdagi yirik va ahamiyatli satrapliklardan biri Baqtriya, So`g`diyona, Hind daryosi yo`nalishidagi hududlarni o`z ichiga olgan edi. «Geografiya» ning XI kitobida O`rta Osiyoning Parfiya va Girkaniya kabi o`lkalari, Amudaryo, Sirdaryo haqida ma`lumotlar uchraydi. “Geografiya”ning (8 kitobdan iborat) birinchi kitobi, aniqrog`i uning 24- bobi jahon mamlakatlarini tavsiflashga bag`ishlangan va katta ilmiy qiymatga ega. Shunisi muhimki, asarda shaharlar, mamlakatlar va ularning koordinatalari keltirilgan va unga 27 ta xarita ilova qilingan. Shuningdek, kitobda O`rta Osiyoda yashovchi sak, sug`d, skif, massaget qabilalari haqida ham ma`lumot bor<sup>7</sup>. Yaksart (Sirdaryo), Politimet (Zarafshon), Epard (Murg`ob) daryolari haqida yozilgan; Amudaryo Araks va Oks deb atalgan. Uning suvlari esa botqoqliklarga emas «suvlar mamlakati» ga singadi. «Suvlar mamlakati» Shimoliy dengiz deganda, Strabon Orol dengizini tushungan, Amudaryoning bir o`zani Girkan qo`ltig`iga qo`yilgan, deb o`ylagan. Gollandiyalik xaritashunos Abraham Maasning qo`lyozma xaritasi asosida amalga oshirilgan. Abraham Maas esa uni o`z navbatida 1723 yilda Pyotr I tomonidan Eron va boshqa Sharq mamlakatlariga yuborilgan elchilari uchun maxsus tayyorlangan rus xaritasining asl nusxasidan ko`chirgan. Karta Shimolda Rossiyaga qarashli Qalmuqiya (Kalmuchia) viloyati va Qozoqlar viloyati, Sharqda - Qoshg`ar viloyati, Janubda Hindistonga qarashli Qobul viloyati va Eronga qarashli Zabuliston, Xuroson hamda Astrabod bilan chegaradosh bo`lgan. Agar xaritaga diqqat bilan qaraydigan bo`lsak, Abraham Maas xaritasida XVI – XVII asrning birinichi yarmida o`zbeklar yashagan hududlar, ikkinchi tarafdan esa Shayboniylar (XVI asr) va Ashtarxoniylar (XVII-XVIII asrning birinchi yarimi) sulolariga tegishli o`zbek xonlarining siyosiy hokimiyatiga bo`ysungan hududlar aks ettirilgan. Shuningdek, kartada bu hududlar 11 ta o`lka va viloyatlarga bo`lingan. Bu ma`muriy birliklar xaritada uch qatorda joylashtirilgan. Yuqori qatorda 6 viloyat joylashgan. Turkiston, Farg`ona, Toshkent, Axsikent, Farob, Orol, Turkman cho`li; o`rta qatorda 3 ta viloyat Samarqand, Buxoro, Xiva, pastki qatorda ikkita qator joylashgan. Badaxshon va Balx. Shuningdek, 2 ta viloyat – Buxoro va Xivaga nisbatan Propria (mulk) so`zi ishlatilgan. Fikrimizcha, bu xonlik ma`nosini anglatgan bo`lsa kerak.
Xaritaning asosiy xususiyatlaridan biri shuki, unda o`troq aholi yashaydigan joylar, (Bu joylar katta-kichikligiga qarab minorali masjid yoki 2 ta masjid shaklida maxsus belgilar bilan belgilangan) bilan bir qatorda ko`chmanchi chorvador aholi yashaydigan hududlar ham aks ettirgan bo`lib, ular qabilaning katta-kichikligiga qarab, bir necha o`tov shaklidagi belgilar bilan belgilangan. Xaritada shahar va qishloqlar bir-biri bilan chiziqlar orqali birlashtirilgan bo`lib, bu chiziqlar karvon yo`llarini anglatgan. Xaritada qora rangli doiracha va uning ustidagi bayroq shaklidagi belgilari ham mavjud. Bu doirachalar karvon yo`llari ёqasida joylashgan kichik qishloqlarni, bayroqli doirachalar esa karvonsaroylarni anglatgan bo`lishi mumkin. Xaritada ko`plab tog` tizmalari aks ettirilgan lekin ulardan faqat ikkitasining nomlari keltirilgan: karbadas montes (Samarqand viloyatida Keshdan sharqda va Termizdan shimolda) va Balchan montes (Xiva viloyatida Kaspiy dengizining Balxan qo`ltig`i qirg`oqlarida). Xaritada ko`plab joy nomlari, shaharlar, aholi punkti nomlari ham qayd etilgan. Xaritadagi mazkur nomlarning ko`pchiligi o`rta asr yozma manbalarida ham qayd etilgan. Joy nomlarining yozilishi va ularni joylanishidagi ayrim noaniqliklarga qaramasdan bu xarita O`rta Osiyo tarixi va geografiyasi bo`yicha muhim manba bo`lib xizmat qiladi. Xulosa qilishimiz mumkinki, kartorafiya o`tmishda yashagan xalqlarning davlatchilik tarixi va ularning joylashish o`rni, xalqlar etnografiyasi, shaharsozligi tarixini bugungi kun nuqtai nazarida gavdalantirishda muhim manba sanaladi. Shuning uchun bu fan haqli ravishda yordamchi tarix fanlari asoslari yo`nalishiga kiritilgan. O`rta Osiyo haqida geografik, jumladan kartografik tasavvurlar tarixi ham ancha qadimgi, aniqrog`i antik davrdan boshlanadi.