Kurs ishi fan

duduqlanish ham kiradi), bu muomala vositalarining to`g’ri shakllangan 
xolatidagi Nutqning kommunikativ funksiyalarini buzilishi deb qaraladi. Bir necha 
xil (kombinasiyalangan) nuqson ham bo`lishi mumkin, bunda duduqlanish Nutqning 
umumiy rivojlanmay qolishi bilan qo`shilib ketadi.
Yuqoridagi tasnifda yozish va o`qishning buzilishi alohida nutq buzilishi 
sifatida ajratilmaydi. Tasniflashda sistemali yondashuv prinsipiga izchil tayanish aks 
etadi, uning asosida ikkita o`zaro bog’lanish hisobga olinadi: nutqiy faoliyat 
sistemasidagi buzilishlarning o`zaro bog’lanishi va bolaning bir ko`rinishdagi ruhiy 
jarayoni hamda boshqa ruhiy tomonlaridagi buzilishlarning o`zaro aloqadorligi, 
ularning rivojlanishi nutq bilan uzviy bog’langandir.
 
1.2. Bolalardagi nutq kamchiliklarini tekshirish va aniqlashning 
sistemali usullari.  
Kadrlarni tayyorlash milliy dasturi, maktabgacha tarbiya muassasalari 
xodimlari oldiga muhim vazifani-bolalarni maktabda o`qishga psixologik jihatdan 
tayyorlash, ya’ni boshlang’ich sinflarda muvaffaqiyatli o`qish, boshlang’ich 
maktabning dasturni to`la o`zlashtirib olish uchun zarur bo`lgan ruhiy sifatlar, 

---

21
bilim, ko`nikma va malakalari tarkib toptirish vazifasini qo`yadi. Bolaning aqliy 
rivojlanishida og’zaki nutqning vujudga kelishi katta ahamiyatga ega. Tarbiyachi 
bolaning so`z boyligini aniqlaydi, boyitib boradi va faollashtiradi, bolalarni 
tovushlarni to`g’ri talaffuz etishga o`rgatadi, og’zaki nutqning turli shakllarigi – 
monolog (aytib berish, qayta hikoya qilib berish) va dialogga (so`zlashuv yoki savol 
– javob nutqiga), so`zlarni grammatik jihatdan to`g’ri o`zlashtirish va to`g’ri 
tuzishga o`rgatadi. Bolalar bog’chasida ham, maktabda ham olib boriladigan tillar 
ta’lim standartlari, dasturida ko`rsatilgan bilim va malakalarni hosil qilish, shaxsning 
ba’zi bir xususiyatlarini, hulq-atvorini tarbiyalashga qaratilgan.Dastur talablarini 
to`laqonli bajarish uchun tarbiyachi va o`qituvchilar o`z tarbiyalanuvchilarining 
barcha xususiyatlarini, ayniqsa, nutqiy rivojlanishini har tomonlama tekshirib, 
kamchiliklarini aniqlashlari, bularni bartaraf etish yoki bolani tegishli 
mutaxassislarga, ular esa tegishli muassasalarga yuborishlari talab etiladi. 
Logopedik tekshirishlar ta’lim-tarbiya usullari va prinsiplari asosida olib boriladi va 
bunda bola har tomonlama tekshirib ko`riladi. Logopedik tekshirishlar ikki shaklda 
olib boriladi: induvidual va frontal tekshirishlar. Induvidual tekshirishlar o`quv 
yilining boshida tarbiyachi yoki o`qituvchining har bir bolani kamida ikki hafta 
davomida kuzatib borishidan iborat bo`ladi. Frontal tekshirish vaqtida bolalar 
bog’cha gruppasi yoki sinfda she’r, hikoya aytib beradilar, savollarga javob 
qaytaradilar yoki rasmga qarab hikoya tuzadilar. Bu vaqtda bolalar nutqining 
umumiy holati, artikulyasiyasi, nutq sur’ati, tovushlar talaffuzi, ovoz kuchi, sifati 
kuzatib borilib, ular nutqidagi kamchiliklar aniqlanadi. Shundan so`ng nutqida 
kamchiligi bo`lgan bolalar alohida ro`yxatga olinadi, gruppaning nutq kartasi 
tuziladi. Nutqida kamchiligi bo`lgan har bir bola uchun induvidual nutq kartasi 
to`ldiriladi. Nutq kamchiligiga ega bolani xar tomonlama tekshirish, uning 
(tug’uruqqacha, tug’uruq vaqtidagi va tug’uruqdan keyingi davri to`g’risidagi, 
shaxsining rivojlanishi haqidagi zarur ma’lumotlarni bilish zarur.
Tekshirishning asosiy bosqichida logoped bola haqidagi anamnez 
ma’lumotlarini aniqlash maqsadida ota-onalar bilan suhbat o`tkazadi. Ota-onalar 

---

22
bilan suhbatda logoped oilada bo`lib utgan alohida ahamiyatga ega hodisalarni va 
shunga bog’liq holda bolalarning umumiy nutq tarakkiyotining o`ziga xos 
tomonlarini aniqlaydi.
Bolaning
tug’uruqkacha, tug’uruq
vaqti va
tug’uruqdan 
keyingi davrlardagi rivojlanishining o`ziga xos tomonlari aniqlandi. Bu 
quyidagi taxminiy tartib asosida olib boriladi:
a) tug’uruqqacha bo`lgan davr.
Ona bilan suhbatda logoped ba’zi nasliy omillarni belgilaydi: otaonalarning 
bola tug’ilgunga qadar salomatligining axvoli, ularda asab-ruhiy, teritanosil 
kasalliklari, nutqiy patalogiya bo`lganmi, ota-onadan biri alkogolizm, yuqumli va 
boshqa kasalliklarga uchraganmi?
Shuningdek, bolaning tug’uruqqacha bo`lgan rivojlanishiga oid quyidagi 
asosiy jihatlar aniqlanadi?
- onaning bola tug’ilayotgan vaqtdagi yoshi;
- onaning homiladorlikning birinchi va ikkinchi yarmida boshdan 
kechirgan kasalliklari (Qizilcha, gripp, toksoplazmoz, kandli diabet, jigar, buyrak 
kasalliklari, angina, anemiya);
- homiladorlikning birinchi va nkkinchi yarmida shikastlanishlar, qorin 
yuzasida lat eyishlar, yurak-tomir kasalliklari, toksikozlar, bolaning tushish xavfi 
bo`lganmi?;
- homiladorlik davrida dorilar bilan davolanganmi yoki yo`qmi?;
- homioadorlik davrida rentgenologik tekshiruvdan o`tganmi yoki 
qandaydir radioaktiv nurlanish bo`lganmi va boshqalar.
Homilddorlik davridagi noqulay omillarni aniqlash logopedga bu omillarni 
bolaning keyingi nutqiy taraqqiyotiga bevosita ta’sirini aniqlashda yordam beradi. 
b) tug’uruq davri.
Logoped ona bilan suhbatda tug’uruq o`tishining tavsifi va o`ziga xos 
xususiyatlarini aniqlaydi: tug’uruqning boshlanishi vaqti - o`z vaqtida, 
homiladorlikning 8 - oyida, 7 - oyida suvning barvaqt ketishi bo`lganmi, 

---

23
tug’uruqning uzoq davom etishi, qisqichlarning qo`llanishi, vakuum-ekstraktorning 
qo`llanishi, tug’uruq faoliyatining muvofiq ta’minlovchi dorilar qo`llash, homilani 
qo`l bilan yoki kessar operasiyani qo`llab ajratib olish.
Bu suhbatda bolaning tug’ilgan paytidagi holati aniqlanishi zarur: darrov 
yig’laganmi yoki yo`qmi, ko`k, oq asfiksiya, og’irligi (1500 kg dan ko`p yoki kam), 
bo`yi, turli shikastlar, sinishlar, qon quyilishi, tug’uruq shishi, boshqa 
jaroxatlanishlar bo`lganmi?;
v) tug’uruqdan keyingi davr.
Bolaning tug’ilgandan keyingi davrdagi somatik rivojlanishi haqidagi 
ma’lumotlarni logoped ona bilan olib boriladigan suhbat jarayonida aniqlaydi:
- bolani onaga tug’ilgandan keyin necha soat o`tgach olib kelingan, bola 
ko`krakni qanday olgan va emgan (faol, faol emas, tezda charchab uxlashi);
- bola uyg’oq vaqtida o`zini qanday tutar edi: tinch yoki notinch, baqirok, 
yig’loq va boshqalar;
- hayotining birinchi yilida - 3 yoshgacha; pnevmoniya: ko`k yo`tal, 
dispepsiya, dizentriya kasalliklari bilan og’riganmi?
Shuningdek, bolada qandaydir tug’ma kasalliklar bor yoki yo`qligi 
aniqlanadi - yurak porogi, maymoqlik va bosh jaroxatlanishi bo`lganmi?
A.R.Luriya ichki nutqni tekshirishda uning tashqi tomon bilan o`zaro 
bog’liqligini e’tiborga olish kerakligini ta’kidlaydi. A.R.Luriya shu bilan 
tushuntiriladiki, nutqni eshitishning buzilishi nutq artikulyasiyalari va tashqi 
nutqning ikkilamchi buzilishiga olib keladi. Artikulyator jarayonlar va ichki 
nutqning buzilishi nutq tovushlarini idrok qilish va nutq mazmunini tushunish kabi 
jarayonlarga ta’sir qiladi. Bundan ilgari ichki nutqning murakkabligi haqida
L.S.Vigotskiy ham yozgan edi. Uning fikricha, nutqni tushunish - tovush signali 
bo`yicha reaksiyani bajarishdan ko`ra ko`prok va boshqacharoq narsadir.