Kurs ishi ilmiy rahbar: toshkent – 2021

Aqlning pishiqligi – u yoki bu hodisani ahamiyatga molik munosabatlarda har tomonlama bilishga intilish; tafakkur kengligi – bu savolni yaxlitligicha, shu bilan birga zarur bo‘lgan xususiyatlarni chetda qoldirmay qamrab olish qobiliyati. tafakkur kengligi inson dunyoqarashi va har bir hodisani boshqa hodisalar bilan turli aloqalarda ko‘rib chiqish qobiliyatida ifodalanadi. tafakkurning chuqurligi murakkab savollar mohiyatiga kirib borish, asosiy holatni ikkinchi darajalilardan, zaruriyatni tasodifiydan ajratish malakasida ifodalanadi. tafakkur chuqurligigiga qarama-qarshi sifat bo‘lib hukm va xulosalarning yuzasi hisoblanadi, bunda odam mayda-chuydalarga e’tibor qaratib, asosiysini ko‘rmaydi. tafakkurning mustaqilligi insonning yangi vazifalarni ilgari surishi va boshqalarning yordamidan foydalanmasdan ularning echimini topish malakasi bilan xarakterlanadi.

Fikrning egiluvchanligi masalalarni echishda avvaldan qo‘llanilib kelayotgan usullarning ta’siridan holi bo‘lishda, sharoit o‘zgarganda harakatlarni tezda o‘zgartirish malakasida ifodalanadi. tafakkurning tezligi – insonning yangi vaziyatda o‘zini yo‘qotib qo‘ymaslik, o‘ylab olgan holda to‘g‘ri qaror qabul qilish qobiliyati. aqlning sertashabbusligini insonning o‘ylamasdan masalaning bir tomonini ushlab olib, qaror qilishga shoshishi, etarlicha o‘ylanmagan javoblar bildirishida ifodalanadigan shoshqaloqlikdan farqlash lozim. Aqlning tanqidiyligi – bu inson o‘zining va boshqalarning fikrlarini ob’ektiv baholashi,ilgari surilayotgan nizomlar va xulosalarni izchillik bilan har tomonlama tekshirib chiqish malakasi. tafakkurning mantiqiyligi – tadqiq etilayotgan ob’ektning barcha ahamiyatli tomonlarini hisobga olgan holda mulohazalarning qat’iy izchilligiga rioya qilish qobiliyati. tafakkurning isbotlanganligi – zarur vaqtda hukm va xulosalarning to‘g‘riligini tasdiqlovchi dalillar, qonuniyatlardan foydalanish qobiliyati.  aql ijodkorligi – ijodkorlik tafakkuriga bo‘lgan qobiliyat. tafakkurning salbiy sifati uning rigidligi – hodisa mohiyatiga nisbatan xolis bo‘lmagan munosabat, hissiy taassurotning oshirib yuborilishi, bir xil qolipdagi baholarga berilganlik hisoblanadi.

Inson aqliy rivojlanganligining ko‘rsatkichi sub’ektning tashqi cheklovlar bilan bog‘lanmaganligidir.

Shunday qilib, odamlardagi tafakkurning individual xususiyatlari eqorida ko‘rib chiqilgan aqliy sifatlarda turli uyg‘unlikda ifodalanadi.

Tafakkur shakllanishi va rivojlanishida bir nechta bosqichlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Hozirda mavjud bo‘lgan tafakkur taraqqiyotining bosqichlarga bo‘linishiga nisbatan yondoshuvlarning ko‘pchiligida inson tafakkuri rivojlanishining dastlabki bosqichi umumlashtirish bilan  bog‘liqligi ko‘rsatib o‘tiladi. Bunda bolaning birinchi umumlashtirishlari amaliy faoliyatdan ajralmasdir, bu bolaning o‘zaro o‘xshash jismlar bilan bajaradigan bir xildagi harakatlarida o‘z ifodasini topadi. Bu intilish bola hayotining dastlabki yilining oxiriga kelib namoyon bo‘la boshlaydi. jismlarning alohida xossalarini bilgan holda ikki yoshli bola ma’lum amaliy masalalarni echa oladi. xuddi shunday, bir yoshu uch oylik bola narsalar solingan og‘ir qutini joyidan surish uchun narsalarning yarmini olib tashlaydi, so‘ngra zarur harakatni amalga oshiradi.

Bola tafakkuri rivojlanishining keyingi bosqichi nutqni egallab borishi bilan bog‘liq. bola bilib olgan so‘zlar unga umumlashtirishni amalga oshirishda tayanch bo‘ladi. ular tez orada bola uchun umumiy ma’noga ega bo‘lib, bir jismdan ikkinchisiga oson ko‘chiriladi. lekin ko‘p hollarda jism va hodisalarning qandaydir alohida belgilari bola o‘sha jismlarga nisbatan qo‘laydigan birinchi so‘zlar ma’nosini bildiradi. xuddi shunday, ko‘pincha «olma»  so‘zi  bolalar tomonidan barcha dumaloq shakldagi yoki qizil rangdagi jismlar bilan solishtiriladi.

Bola tafakkurining navbatdagi bosqichida bola bir xildagi jismni bir necha so‘zlar bilan atashi mumkin. bu hodisa bolada ikki yosh atrofida kuzatiladi va solishtirish tafakkur operatsiyasining shakllanishidan dalolat beradi.

Bayon etilgan ma’lumotlar asosida maktabgacha yoshdagi bola tafakkurining bir nechta ahamiyatli bo‘lgan xususiyatlarini aniqlashimiz mumkin. Xuddi shunday, bola tafakkurining ahamiyatga ega bo‘lgan xususiyati bolaning birinchi umumlashtirishi harakat bilan bog‘liqligidan iborat. bola harakatlanib, fikr yuritadi. Bola tafakkuriga xos bo‘lgan xususiyat  – tafakkur aniqligida namoyon bo‘ladigan ko‘rgazmaliligidir.

Bola maktab yoshiga etganida unda fikrlash imkoniyatlarining taraqqiyoti kuzatiladi. bu hodisa yosh o‘zgarishlari bilan birga, birinchi navbatda, maktabda ta’lim olishda bola echishi zarur bo‘lgan intellektual masalalar bilan ham bog‘liqdir. tushunchalar hosil bo‘lish jarayonida fikrlash operatsiyalarining taraqqiyoti sodir bo‘ladi. maktab bolani tahlil qilishga, sintezlashga, umumlashtirishga o‘rgatadi, induksiya va deduksiyani rivojlantiradi. maktabni tugatganida odamda tafakkurni rivojlantirish imkoniyati saqlanib qoladi. lekin bunday rivojlanish dinamikasi, yo‘nalganligi uning faqat o‘zigagina bog‘liq bo‘ladi.

Hozirgi kunda fan tafakkurni rivojlantirish masalasiga alohida e’tibor qaratgan. Amaliyotda tafakkurni rivojlantirishning filogenetik, ontogenetik va tajribaviy yo‘nalishlari mavjud. Filogenetik yo‘nalish insoniyat tarixiy rivojlanish jarayonida inson tafakkuri rivojlanishi va takomillashishini o‘rganishni taqazo etadi. ontogenetik yo‘nalish  bir odamning hayotiy jarayoni asosiy bosqichlarining rivojlanishi bilan bog‘liq. O‘z navbatida, tajriba yo‘nalishi  tafakkurni tajribada tadqiq etish muammolari  va aqlning alohida, sun’iy tashkil etilgan sharoitlarda rivojlanish imkoniyati bilan bog‘liq.

 Kognitivizm - bu psixologiyada yo'nalish, unga ko'ra, shaxslar tashqi hodisalarga yoki ichki omillarga nafaqat mexanik ta'sir ko'rsatadi, balki buning uchun aql kuchidan foydalanadilar.

 Uning nazariy yondashuvi - bu fikrlash qanday tartibga solinganligini, kiruvchi ma'lumot qanday hal qilinishini va qaror qabul qilish yoki kundalik vazifalarni bajarish uchun qanday tashkil etilganligini tushunishdir.

Tadqiqotlar insonning kognitiv faolligi bilan bog'liq va kognitivizm bunga asoslanadi xatti -harakatlarga emas, balki aqliy faoliyat.

Kognitivlik - bu oddiy so'zlar bilan nima? Kognitiv- shaxsning tashqi ma'lumotni aqliy idrok etish va qayta ishlash qobiliyatini bildiruvchi atama.

Kognitivizmda asosiy tushuncha - bu bilish jarayonining o'zi yoki idrok, fikrlash, e'tibor, xotira, nutq, xabardorlik va boshqalarni o'z ichiga olgan aqliy jarayonlar majmui.

Ya'ni, bilan bog'liq bo'lgan bunday jarayonlar miya tuzilmalarida ma'lumotlarni qayta ishlash va uni keyinchalik qayta ishlash.

Biror narsa deb ta'riflanganda "Kognitiv"- ular nimani anglatadi? Qaysi biri?

Kognitiv vositalar u yoki bu tarzda bilish, fikrlash bilan bog'liq, miyaning ongi va funktsiyalari, kirish bilimlari va ma'lumotlarini olishni, tushunchalarni shakllantirishni va ularning ishlashini ta'minlaydi. Ostida kognitiv uslub har xil odamlarning fikrlash va tushunish jarayonidan qanday o'tishi, ma'lumotni qanday qabul qilishi, qayta ishlashi va eslab qolishi, shuningdek, inson tanlagan muammolar yoki muammolarni hal qilishning nisbatan barqaror individual xususiyatlarini tushunish.

Insonning kognitiv xulq -atvori - bu ma'lum bir shaxsga xos bo'lgan fikrlar va g'oyalar.

Bu ma'lumotni qayta ishlash va buyurtma qilishdan keyin ma'lum bir vaziyatda paydo bo'ladigan xulq -atvor reaktsiyalari.

Kognitiv komponent o'ziga bo'lgan har xil munosabat majmuidir. U quyidagi elementlarni o'z ichiga oladi:

• 
  o'z-o'zini tasvirlash;
  
• 
  o'z-o'zini hurmat qilish, ya'ni boshqacha hissiy rangga ega bo'lishi mumkin bo'lgan bu fikrni baholash;
  
• 
  potentsial xulq-atvor reaktsiyasi, ya'ni o'zini tasviri va o'zini o'zi qadrlashga asoslangan mumkin bo'lgan xatti-harakatlar.
  

Kognitiv idrok- bu sodir bo'lgan voqea va uni sizning tasavvuringiz o'rtasida vositachi.

Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki,

Bu xis psixologik stress bilan kurashishning eng samarali usullaridan biri deb ataladi. Ya'ni, bu sizning voqeaga bergan bahoingiz, miyaning unga bo'lgan munosabati va mazmunli xulq -atvor javobining shakllanishi.

Insonning tashqi muhitdan nima bo'layotganini o'zlashtirish va tushunish qobiliyati cheklangan hodisa deyiladi. kognitiv mahrumlik... Bu ma'lumotlarning etishmasligi, uning o'zgaruvchanligi yoki tasodifiyligi, tartibsizlik.

Shu sababli, atrofdagi dunyoda xatti -harakatlarning samarali reaktsiyalari uchun to'siqlar paydo bo'ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.   G‘oziev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob.

2.   A.X.Югай, Н.А.Мираширова  “Общая психология” – Tашкент 2014.

3.   Дружинина В.. “Психология “. Учебник. “Питер”, 2003.    

4.   Болотова А.К., Макарова И.В. Прикладная психология: учебник для вузов. –М., Аспект Пресс, 2002. – 383с.