Kurs ishi Mavzu: Fe’l. Bajardi: 202 guruh talabasi To’raqulov G‘

Harakat tarzi kategoriyasi
Harakat tarzi kategoriyasi haqida umumiy ma’lumot. Formal o’zbek tilshunosligida harakat tarzi shakllari morfologik kategoriya sifatida qaralmas va bu hodisaga nisbatan ko’makchi fe’lli so’z qo’shilmasi, ko’makchi fe’l atamalari qo’llanar edi. Xo’sh, harakat tarzi shakllari, harakat tarzi kategoriyasi atamalarining qabul qilinishiga sabab nima?
Birinchidan, harakatning tarzi faqat ko’makchi fe’l bilangina emas, [ravishdosh shakliQko’makchi fe’l] morfologik qolipi hosilasi asosida yuzaga chiqadi. Ko’makchi fe’l ushbu shaklning bir qismi, xolos. Shu boisdan ilmiy tadqiqot, darslik va grammatikalarda ko’makchi fe’l ma’nosi haqida so’z ketganda, uning ravishdosh shakli yordamida yuzaga chiqishi ta’kidlanadi.
Ikkinchidan, ko’makchi fe’lli so’z qo’shilmasi atamasidagi qo’shilma unsuri so’z birikmasidan teng munosabatlilik belgisi asosida farqlanuvchi so’z qo’shilmasi (olma va anor, kitob va daftar, gulu lola) sintaktik hodisasi bilan nisbiy omonimlik kasb etadi. Holbuki, harakat tarzi sintaktik emas, balki morfologik hodisa.
Uchinchidan, harakat tarzi shakllari morfologik kategoriyaga berilgan ta’rifga «sig’adi».
Tilda ikki tur qolip ajratiladi:

1. 
   derivatsion qolip;
   
2. 
   sintaktaktik qolip.
   

Biroq tekshirishlarda [ravishdosh shakliQko’makchi fe’lqharakat tarzi] qoliplari e’tibordan chetda qoldiriladi. Ma’lumki, [ravishdosh shakliQfe’l] qolipi orqali fe’lli birikishlar ham yuzaga keladi va bu qolip ko’plab nutqiy hosilani birlashtiradi. Mazkur so’z birikmalariga shakldosh turuvchi va umumiylik xususiyatiga ega bo’lgan harakat tarzi shakli qolipi ham lisoniy morfologik qolip sifatida ajratilishi mumkin. Masalan, o’qiy oladi, borib ko’r va topa qol misollaridagi farqlar e’tibordan soqit qilinganda, lisoniy morfologik umumiylik sifatida [ravishdosh shakliQko’makchi fe’l] qolipi tiklanadi. Bunda lisoniy morfologik qolip o’zining shakliy va mazmuniy tomoniga ham ega bo’lib, [ravishdosh shakliQko’makchi fe’lqharakat tarzi] qolipining chap qismi uning shakliy tomonini tashkil etsa, o’ng qismi esa uning mazmuniy tomoni.