Kurs ishi Mavzu: Fe’l. Bajardi: 202 guruh talabasi To’raqulov G‘

Majhul nisbat. Majhul nisbat [-i)l] va [-i)n] shakllari yordamida hosil qilinadi: (yuvildi), (tozalandi), (aytildi), (gapirildi), (olindi) kabi. Bu nisbatli fe’l «sub’ektsizlashadi», aniqrog’i, ob’ekt ustuvorlashib, ega vazifasiga o’tadi, mantiqiy ob’ekt grammatik ega maqomini oladi: Bu erda chetan bilan o’ralgan mol qo’rasi bor edi. (P.Qod.) Boboxo’ja domla ishdan bo’shatildi. (P.Tur.)
Majhul nisbat asosan o’timli ((o’ralgan), (yig’ilgan), (sochilgan), (terilgan), qisman o’timsiz ((bo’shatilgan), (tushilgan), (borilgan)) fe’ldan hosil qilinadi. O’timsiz fe’ldan yasalganda egasiz gap (shaxssiz fe’l) hosil bo’ladi: Bu ko’cha bilan ikki-uch yuz odim yurilgach, qishloq guzariga etiladi. (H.Shar.) Rasmi, yomon xotindan qochiladi, zamona shum bo’lsa, yaxshi xotindan ham qochar ekan kishi. (A.Qah.) Ba’zan majhul nisbatda qo’llanishi lozim bo’lgan fe’l aniq nisbatda bo’lsa ham, majhul nisbat ma’nosi ifodalanadi: Anchagina yurgach, o’ng tomonda paxsa uy ko’zga tashlanadi. (S.Nur.) Bunda shakl va ma’no muvofiqligi yo’q. Shuning uchun nisbatni aniqlashda «Qaysi nisbat shakli yoki qaysi nisbat ma’nosi bor?» tarzidagi muqobil savoldan biri qo’yilishi kerak. Bir-biriga bog’langan kontakt holatdagi ikki fe’ldan ikkinchisigina majhul nisbatda bo’ladi: Bu dori spirtda ivitilib, qiyom qilib ichiladi. (N.Saf.) Eshakka teskari mindirib sazoyi qilindi.( M.Ism.)
O’zlik va majhul nisbat omonimik munosabatda. Masalan, (osildi), (tashlandi), (to’kildi) fe’llarining o’zlik yoki majhul nisbatda ekanligi qurshovda ma’lum bo’ladi.
Birgalik nisbati. Birgalik nisbat [-(i)sh] affiksi yordamida hosil qilinib, uning UGMsi «harakatni bajarishda bajaruvchining birgalashuvi»dir.
Birgalik nisbati asos fe’l boshqaruviga oddiy vositali to’ldiruvchini ko’makchili vositali to’ldiruvchiga aylantirish darajasida o’zgarish berishi mumkin.
Birgalik nisbat shaklida «birgalik yordamlashish» va «birgalik-ko’plik» oraliq grammatik ma’noci farqlanadi. «Birgalik-ko’plik» ma’nosi uchun fe’llarning o’timli-o’timsizligi ahamiyatsiz: Kattalar o’sha erda. Arz qil, yordam berishadi, yo’l-yo’riq ko’rsatishadi. (P.Tur.) «Birgalik-yordamlashish» ma’nosi voqelanishi uchun esa shakl o’timli fe’llarni tanlaydi: Bola dadasiga er haydashdi, ekin ekishdi. (S.Nur.)
Ba’zan ko’plik shakli ham nutqiy ortiqchalik sifatida birgalik nisbat shakli ustiga «qavatlanadi»: Sharofat xolaning so’zlariga zavqlanib kulishdilar. (N.Saf.) Ona-bola uzoq yig’lashdilar, ko’z yoshlari bitguncha bo’zlashdilar. (A.Qod.)
Xulosa sifatida aytish mumkinki, nisbat kategoriyasi UGMsi «harakatning bajaruvchiga munosabatini ifodalash» bo’lib, bu kategorial ma’noga «o’timli-o’timsizlikka munosabat» ma’nosi yondosh ma’no sifatida qorishadi.
Demak, nisbat kategoriyasi lug’aviy shakl hosil qiluvchi kategoriya sifatida fe’l leksema sememasini sub’ekt valentligi va o’timli-o’timsizlik nuqtai nazaridan modifikatsiya qiladi.