L. N. Xalikova, U. R. Mavlonova

Qiymat nazariyasi 
Marks ta’limotiga binoan, har bir tovarning qiymati uni ishlab chiqarishga 
sarflangan ijtimoiy zaruriy mehnat bilan o‘lchanadi. 
Ijtimoiy zarur ish vaqti
normal 
ishlab chiqarish sharoitida va muayyan jamiyatdagi mehnat malakasi va 
intensivligining darajasi o‘rtacha bo‘lgan sharoitda Biron-bir tovar tayyorlash uchun 
sarflanadigan vaqtdir.
 
 

---

 
51 
Qo‘shimcha qiymat nazariyasi 
Tovar ishlab chiqarish taraqqiyotining ma’lum bosqichida pul kapitalga 
aylanadi. Tovar muomalasining formulasi T-P-T, ya’ni boshqa bir tovarni sotib olish 
uchun tovar sotishdir. Kapitalning umumiy formulasi P-T-P
1 
, ya’ni sotish uchun 
tovarni sotib olishdir, maqsad foyda olish hisoblanadi. Bu yerda T – bu ishchi 
kuchidir. Xo‘sh, bu o‘sish qayerdan keladi? 
Holbuki, ishchi 5 soat mobaynida («zarur ish vaqtida») o‘z qiymatiga teng 
qiymat yaratadi, keyingi 5 soat mobaynida («qo‘shimcha ish vaqtida») qo‘shimcha 
mahsulot, qo‘shimcha qiymat yaratiladi. Kapitalist bu qo‘shimcha qiymatni haq 
to‘lamasdan o‘zlashtirib oladi. K.Marks bo‘yicha, kapitalist tomonidan qo‘shimcha 
qiymatning o‘zlashtirib olinishi mehnatning ekspluatatsiya qilinishidir. Shuning 
uchun, kapitalist qo‘shimcha ish vaqtini uzaytirishga harakat qiladi. Unga ikki yo‘l 
orqali erishadi: 
A) zaruriy ish vaqtini qisqartirib, qo‘shimcha ish vaqtini uzaytirish ; 
(«qo‘shimcha 
qiymat»).(yoki 
mehnat 
unumdorligini 
oshirish 
orqali: 
mashinalashtirish, avtomatika, telemexanikani kiritish); 
B) ish kunini mutlaq uzaytish. («absolyut qo‘shimcha qiymat»). 
Kapitalist o‘z maqsadiga erishish uchun, o‘z foydasini ko‘paytirish uchun Fan 
va texnika yutuqlaridan ishlab chiqarishda ko‘proq foydalanishga harakat qiladi.