Laboratoriya iŞİ faküLTƏ: Nəqliyyat və logistika qrup

Sürtünmə və onun növləri
Bir-birinə sıxılmış iki cismi nisbi hərəkətə gətirməyə çalışan qüvvə tətbiq edildikdə, nisbi hərəkətə müqavimət göstərən qüvvə yaranır ki, buna sürtünmə qüvvəsi deyilir. Sürtünmə qüvvəsi kontaktda olan səthlərə toxunan müstəvidə yerləşir. Sürtünmənin yaranması iki səbəblə izah olunur. Birinci, sürtünən səthlərin girinti və çıxıntılarının bir-birinə ilişməsidir. Belə ki, nisbi hərəkət verməyə çalışan qüvvə artdıqca, çıxıntılar əvvəlcə deformasiyaya uğrayaraq hərəkətə müqavimət göstərirlər – bu sükünət sürtünməsisir; qüvvənin sonrakı artımında çıxıntılar plastik deformasiyaya uğrayaraq qırılırlar və nisbi hərəkət başlayır – bu hərəkət sürtünməsidir.
Çıxıntıların sınması molekullararası rabitəni qırır, bu sərf edilən enerji isə istiliyə çevirilir. İkinci səbəb isə onunla izah olunur ki, çıxıntılar ilişdikdə onların toxunma səthlərindəki molekulların yaxın- laşması nəticəsində molekullar arasında yaranan cazibə qüvvəsi nisbi hərəkətə mane olur. Sürtünmə prosesində səthlərin çıxıntılarının qırılmasına yeyilmə deyilir.
Nisbi hərəkətin müvcudluğuna görə, sükünət və hərəkətli sürtünmə olur. Nisbi hərəkətin xarakterinə görə sürtünmə iki cür olur:

1. 
   sürüşmə sürtünməsi, bu halda toxunan səthlər bir-birinə nəzərən sürüşür;
   

2. 
   diyirlənmə sürtünməsi, bu hal ali kinematik cütlərdə yaranır və toxunan səthlər bir-birinə nəzərən diyirlənirlər.
   

Şəkil 1 Yarımmayeli sürtünmə Şəkil 2 Mayeli sürtünmə

Sürtünən səthlərin fiziki-kimyəvi vəziyyətinə və onlar arasındakı

yağlayıcı qatın xarakterinə görə sürtünmənin aşağıdakı növləri olur:

1. 
   xalis sürtünmə – sürtünən səthlər kimyəvi cəhətdən tamamilə yekcinsdirlər, aralarında heç bir əlavə maddə yoxdur;
   
2. 
   quru sürtünmə – xarici mühitin təsiri nəticəsində sürtünən səthlərin üzərində oksid qatı, absorbsiya olunmuş aşqarlar ola bilər;
   
3. 
   sərhədd sürtünməsi – sürtünən səthlər arasında çox nazik (0,1 mikrona qədər) yağ təbəqəsi ola bilər. Yağ təbəqəsinin qalınlığının belə kiçik olması onun xassələrinin mayeyə xas olan xassələrdən fərqli olmasına səbəb olur;
   
4. 
   yarımmayeli sürtünmə (şəkil 1) – sürtünən səthlər arasındakı yağ qatının qalınlığı mayeyə xas olan xassələri göstərməyə imkan verir, lakin sürtünən səthləri bir-birindən ayırmağa imkan vermir, yəni səthlərin bilavasitə kontaktı baş verir;
   
5. 
   mayeli sürtünmə - sürtünən səthlər bir-birindən maye qatı ilə tam ayrılmış olurlar(şəkil 2). Mayeli sürtünməni yaratmaq üçün yağı, sürtünən səthlərin arasına xüsusi yağ nasosları vasitəsilə təzyiq altında verirlər.
   

Qarşılıqlı təsirdə olan obyektlərə görə sürtünmə xarici və daxili olur. İki cismin nisbi hərəkətindən yaranan sürtünmə xarici sürtünmə adlanır; daxili sürtünmə isə cismin daxilindəki hissəciklərin nisbi hərəkətindən meydana çıxan sürtünmədir. Məsələn, maye qatları arasındakı sürtünmə daxili sürtünmədir.