Mavzu: Buyuk allomalar shajarasini tuzish va tahlil qilish. Ishdan maqsad. Talabalar o’z oilalari shajarasini tuzish. Oila daraxtini yaratish.
Ish uchun kerakli jihozlar. Shajara tuzish sxemasi aks etgan slayadlar
Nazariy tushuncha. Shajara (arab.- daraxt) - kishilarning kelib chiqishi, ajdodlari va qon-qarindoshlik aloqalari majmui. Uni tarix fanining bir tarmogʻi — genealogiya fani oʻrganadi. Shajaralar maʼlum belgining oilada nasldan naslga oʻtishini oʻrganishda foydalaniladi. Shajaralar maʼlum belgining ota-onalar, avlodlar va aka-ukalar orasida bor yoki yoʻqligini ifodalaydi.
Keng tarqalgan belgilar Shajaralar oila aʼzolari va ular orasidagi qarindoshlikni standart belgilar bilan ifodalaydi. Shajarani tahlil qilish yoʻli bilan genotip va fenotiplarni aniqlashimiz, qaysi belgilar keyingi avlodlarga oʻtkazilishini oldindan aytishimiz mumkin. Shajaradagi maʼlumot bizga ayrim allellarning qanday irsiylanishini bilish imkonini beradi. Masalan: dominant yoki retsessiv,autosom yoki jinsga bogʻliq. Shajarani oʻqish uchun: 1.Belgining dominant yoki retsessivligini aniqlang. Agar belgi dominant boʻlsa, ota-onaning birida u boʻlishi shart. Dominant belgilar avloddan avlodga sakrab oʻtmaydi. Agar belgi retsessiv boʻlsa, ota-ona fenotipida uning boʻlishi shart emas, ular geterozigota boʻlishi mumkin.
2. Sxema asosida belgining autosom yoki jinsiy (odatda X-xromosoma) xromosomaga birikkan ekanini aniqlash. Masalan, X-xromosomaga bogʻliq retsessiv belgilar ayollarga nisbatan erkaklarda koʻproq uchraydi. Autosom belgilar esa ayollar va erkaklarda bir xil nisbatda uchraydi.
Misol: autosom dominant belgi
Sepkillarning avloddan avlodga oʻtishini ifodalovchi shajara. Diagrammada sepkillarning oilada nasldan naslga oʻtishi koʻrsatilgan. Sepkil boʻlish alleli (F), sepkil boʻlmasligi alleli (f) ustidan dominantlik qiladi.
Shajaraning yuqori qismida sepkillari bor buvi (I-2 shaxs) keltirilgan. Uning uch farzandidan ikkitasida (II-3 va II-5 shaxslarda) va uchta nabirasida (III-3, III-4 va III-5 shaxslar) sepkillar boʻlgan.
Misol: X xromosomaga bogʻlangan retsessiv belgi
Daltonizm kasalligining toʻrt avlodda nasldan naslga oʻtishini ifodalovchi shajara. Oilada daltonizm kasalligining irsiylanishini koʻrsatuvchi diagramma. Daltonizm – retsessiv va X xromosomaga bogʻliq belgi (X�)(Xb)left parenthesis, start text, X, end text, start superscript, b, end superscript, right parenthesis. Normal koʻrish alleli dominant va X�XBstart text, X, end text, start superscript, B, end superscript bilan ifodalanadi. I avlodda ota-onada kasallik yoʻq, lekin farzandlardan birida (II-3) daltonizm kasalligi bor. Kasal boʻlmagan ota-onalardan kasal farzandning tugʻilishi belgining retsessiv ekanini koʻrsatadi. Shuningdek, kasallik asosan erkaklarda uchramoqda (bizning misolimizda faqat erkaklarda uchragan), bu belgining X xromosomaga bogʻliq ekanini koʻrsatadi.
Koʻp uchraydigan xatolar va notoʻgʻri tushunchalar Oilada belgi uchragan koʻplab odamlarning boʻlishi doim ham belgi dominant ekanini koʻrsatmaydi. Dominant va retsessiv atamalari belgining qanday namoyon boʻlishini ifodalaydi, oilada bu belgi qay darajada uchrashini emas. Kam kuzatilsa-da, belgi retsessiv boʻlib, shajaradagi barcha avlodlarda namoyon boʻlishi mumkin.
Shaxsning genotipini doim ham shajara asosida topib boʻlmaydi. Baʼzida shaxs maʼlum belgi boʻyicha gomozigota yoki geterozigota dominant boʻlishi mumkin. Koʻpincha biz uning genotipini ota-onasi, aka-ukalari va farzandlariga qarab aniqlaymiz. Lekin doim ham tashuvchilar shajarada aniq koʻrsatilmasligi, berilgan maʼlumotlar yetarli boʻlmasligi mumkin.
Ishning bajarish tartibi. Har bir inson o'zining kelib chiqishi, mavqei, tarixiy qiymati haqida tasavvurga ega bo'lishi uchun o'z oilasining tarixini bilishi kerak. Biroq, har bir kishi o'z qarindoshlari haqida bobosi va buvisidan tashqari (eng yaxshisi) bilmaydi.
Bugungi kunda oila daraxti deb ataladigan shajarani yaratish moda bo'lib bormoqda (dastur sizga buni rangli va vizual tarzda bajarishga yordam beradi). Ushbu sxema daraxt deb ataladi, chunki ko'plab qarindoshlar daraxtning toji kabi bir kishidan "o'sadi". Axborotni taqdim etishning an'anaviy usuli - bu diagramma. Kompilyatsiya dasturida bir nechta ma'lumotlarni saqlash shakli shablonlari mavjud bo'lgan genealogik daraxt diagrammani daraxt yoki boshqa rangli shaklga joylashtirishi mumkin. Oila gerbi joylashtiriladigan sxema yanada tantanali ko'rinadi. Siz ma'lumotlarni matnli ma'lumot sifatida ko'rsatishingiz yoki sarlavhalarsiz faqat fotosuratlarni qo'shishingiz mumkin. Diagrammadagi qarindoshlarning joylashuviga ko'ra, ba'zi odamlarni tushunish mumkin. Ma'lumotlar vertikal o'q bo'ylab ortib boruvchi aralash turdagi diagramma sifatida taqdim etilishi mumkin
Xuddi shunday, ma'lumot gorizontal tekislikda taqdim etilishi mumkin, ammo katta hajmdagi ma'lumotlar bilan u vizual ko'rinmaydi. Sxemaga qo'shimcha ravishda, axborotni taqdim etish turlaridan biri jadvaldir. Ushbu shakldagi ma'lumotni hazm qilish qiyinroq, ammo bu turdagi daraxt ham ishlatiladi.
,,Mening oilam’’
Ishni rasmiylashtirishga doir tavsiyalar. Daftaringizga oila daraxti shajarasini tuzib yozish va xulosada tavfsiflash.
