Leksik-semantik sath va uning birligi masalalari talqini
Yüklə 51,54 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Metodologik tadqiqoti.
Garchi lingvistik sath tushunchasi keyinchalik bir qator tilshunoslar tomonidan e’tirof etilgan bo’lsa ham, lekin bu atama juda keng ma’noda qo’llanila boshladi. Shunday bo’lishiga qaramasdan, lingvistik sath kontseptsiyasi tarafdorlarini birlashtirib turgan umumiy jihatlar mavjud. U ham bo’lsa tilning tipologik tabiatini nisbiy avtonom sistemalar (kichik sistemalar) majmuasi sifatida tasavvur qilish, har bir kichik sistema chegaralangan miqdordagi elementlardan tashkil topadi va bu elementlar shu kichik sistema nuqtai nazardan mayda bo’laklarga bo’linmaslik xususiyatiga ega deb e’tirof etish, shuningdek, har bir kichik sistema o’z ichki elementlarining bir-biri bilan bog’lanish qonun-qoidalariga ega ekanligini e’tiborga olishdir. Sath tushunchasining ma’lum til birliklari yig’indisi tushunchasi bilan aloqasi borligi shubhasiz. Lekin sathni belgilashda qanday lingvistik belgilarga tayanish masalasini aniqlash katta ahamiyatga ega. V.M.Solntsev fikricha, tilda yasama so’zlar yig’indisi qo’shma so’zlar yordamida hosil bo’lgan birliklar yig’indisidan farq qiladi. Shuningdek, o’zak morfemalar yordamida hosil bo’lgan birliklar yig’indisi affiks morfemalar yordamida hosil bo’lgan birliklardan farq qiladi. Ana shu bir-biridan farq qiladigan birliklar yig’indisiga asoslanib, “Yasama so’zlar sathi”, “Qo’shma so’zlar sathi”, “O’zak morfemalar sathi”, “Affiks morfemalar sathi” kabi sathlarni ajratish sath tushunchasini chegarasiz bir tushunchaga aylantirib yuboradi. Tilda nechta til birliklari guruhlanishi mavjud bo’lsa, shuncha til sathini ajratishga olib keladi. Xususan, N.A.Slyusareva yordamchi so’zlar guruhini mustaqil so’zlar guruhidan ajratgan holda servologik sath, E.Benvenist fonemalarning farqlovchi belgilarini alohida sath – merizmatik sath sifatida ajratganini eslash kifoya. Til birliklarini muayyan guruhlarga turli belgilar asosida birlashtirish mumkin. Shunga muvofiq ravishda sath tushunchasi nisbiy bo’lib qoladi va bu tushuncha ayrim birliklarning ma’lum belgi asosida birlashgan guruhining oddiy nomiga aylanib qoladi. Tilning ichki tuzilishini sathlarga ajratishda ana shunday boshboshdoqlikni bartaraf qilish uchun til birliklarining doimiy, barqaror sathlarini ajratishga imkon beradigan belgilariga tayanish lozim. Ana shunday belgi til birliklarining pog’onaviylik belgisidir. Xuddi ana shu belgi deskriptiv tilshunoslik vakillari tomonidan tilni sathlarga ajratishning asosiy belgisi sifatida e’tirof etilgan edi. Lisoniy birlikning ana shu pog’onaviylik belgisi lingvistik sathni belgilashning asosiy tamoyili sifatida e’tirof etilganda til ichki tuzilishining pog’onaviylik tabiati to’g’ri yoritilgan bo’ladi. Bunga muvofiq, lingvistik sath tushunchasi ostida o’zaro pog’onaviy munosabatda bo’lagan nisbiy bir xil birliklar munosabati anglashiladi. Bir sath birliklari boshqa sathga mansub (o’zidan katta yoki o’zidan kichik) bo’lgan birliklar bilan pog’onaviy munosabatda bo’ladi. Образование и инновационные исследования (2022 год №3) ISSN 2181-1717 (E) 41 http://interscience.uz Bunda quyi sath birligining yuqori sath birligidan tashkil topish, quyi sath birligi yuqori sath birligi tarkibiga kirish xususiyati aks etadi. Ana shunday birliklar majmuasi nisbiy bir xil bo’lgan birliklar ustparadigmasini tashkil etadi va ular shu ustparadigma doirasida ma’lum sinfga birlashadi (fonemaning turli sinflari, morfemaning turli sinflari va boshq.). Har bir sinf a’zolari o’zaro sinfga xos bo’lgan belgisi asosida muayyan paradigmalarga birlashish bilan birgalikda bir-biri bilan ketma-ket bog’lanib, sintagmatik zanjirni hosil qiladi. Shunday qilib, tilning ko’psathliligi kontseptsiyasi tarafdorlarining ko’pchiligi uchun umumiy tomon tilni chegaralangan miqdordagi birliklardan tashkil topgan nisbiy avtonom kichik sistemalarning integrativ munosabatidan tashkil topgan yaxlitlik sifatida e’tirof etishdir. Yüklə 51,54 Kb. Dostları ilə paylaş:
|