LEKTSIYA 10-TEMA: AVSTRALIYA HÁM JAŃA ZELANDIYAǴA ULIWMA TÁBIYIY GEOGRAFIYALIQ SIPATLAMA
joba:
1. Avstraliyaǵa uliwma tábiyiy geografiyaliq sipatlama
2. Jańa Zelandiyag’a uliwma ta’biyiy geografiyaliq sipatlama
Avstraliya latinsha australius – túslik degen ma’nisti bildirip, en’ kishi materik esaplanadi. Maydani 7631,5 min’ kv km (Tasmaniya, Kenguru, Melvill ha’m basqa atawlar menen 7704,5 min’ kv.km ge jaqin) bolip, Evropa maydaninin’ derlik 2/3 bo’limine jaqinin quraydi. Ekvatordan qublada, bas merediyannan shig’ista, toliq tu’slik yarim sharda jaylasqan. Qurg’aqliqti arqa batis ha’m tu’slikten Hind okeani, shig’istan Tinish okeani suwlari qorshap turadi. Maydaninin’ kishiligine qaray og’an materik ataw atag’in bergen. Adamzat jasaytug’in materiklerden bir qansha uzaqta jaylasqan. Materiktin’ shetki toshkalari:
Arqa toshkasi – York tumsig’i 10˚41’ qubla ken’likte;
Qubla toshkasi – Qubla – Shig’is 39 ˚11’ qubla ken’likte;
Batis toshkasi – Stip – Poynt 113 ˚05’ shig’is ken’likte;
Shig’is toshkasi – Bayron 153 ˚34’ shig’is ken’likte;
Izertleniw tariyxi. Avstraliya adamzat jasaytug’in materikler arasinda en’ keyin ashilg’an. Evropalilardan birinshi bolip Avstraliya jag’alarina qa’dem qoyg’an sayaxatshi gollandiyali Villem Yantszon bolip esaplanadi. Ol 1606 – jili Keyp York atawin tekseredi ha’m materikke Jan’a Gollandiya dep at berdi. Usi sa’ne avstraliyanin’ ashilg’an waqti bolip, geografiya tariyxina kirdi. Son’ ispaniyali Torres, gollandiyali Abel Tasman ha’m tag’i basqa ilimpazlar materikti u’yrenedi.
Materik tiykarinda Avstraliya platformasi jaylasqan. Avstraliyada Afrika siyaqli a’yyemgi geologiyaliq o’tmishte Gondvana materiginin’ bir bo’limi bolg’an, Mezazoy erasinin’ aqirina kelip, Avstraliya o’z aldina materik sipatinda qa’liplesken. Materiktin’ tiykarin a’yyemgi qatti ha’m bekkem platforma quraydi.
Avstraliyanin’ geologik strukturasi basqa materiklerge salistirg’anda a’piwayiraq. Onda en’ a’yyemgi (kembriydan aldin’g’i) ha’m gertsin burmali poyasi ajiratiladi. Materiktin’ 2\3 bo’limi - Batis plato ha’m derlik barliq Orayliq pa’stegislik kembriydan aldin’g’i platformadan iba’rat. Materiktin’ tiykarinda Avstraliya platformasi jaylasqan. Avstraliya platformasi o’zin batis ha’m shig’is ta’repten orap turiwshi geosinklinallardag’i tektonik ha’reketler sebepli jarilip ha’m terbelip turg’an.
Batis Avstraliya geosinklinali en’ a’yyemgi zamanda ju’zege kelgen bolip, qubla yarim shardag’i qurg’aqliqtin’ arxey ha’m proterozoy yadrolarin orap turg’an ju’da’ u’lken geosinklinal zonanin’ bir bo’limi edi. To’mengi poleozoy burmalari ha’m usi zonada ju’z bergen terbelmeli ha’reketler na’tiyjesinde Avstraliya, Qubla – Shig’is Aziya ha’m Afrikanin’ en’ a’yyemgi platformalari qurg’aqliq arqali baylanisip turg’an, bul baylanis poleozoy ha’m mezozoy erasinin’ birinshi yariminda da dawam etken. Jariliw na’tiyjesinde Avstraliya Afrikadan, Qubla – Shig’is Aziyadan tek por da’wirinde ajiralip ketken.
Shig’is Avstraliya ya’ki Tasmaniya geosinklinalinda to’mengi poleozoy burmalarinan tawli u’lke ju’zege kelgen. Bul u’lke batista tegislengen Avstraliya platformasina yondashgan, shig’ista bolsa materiktin’ ha’zirgi ko’rinisinen a’dewir sirtqa shiqqan.
Biraq tawlardin’ payda boliwinda joqari poleozoy burmalari u’lken ro’l oynag’an. Usi burmalaniw na’tiyjesinde tawli qurg’aqliqtin’ u’lken uchastkasi, yag’niy Tasman ha’m Marjan ten’izleri ornindag’i Tasmantis ten’iz qa’ddinen ko’terilip qalg’an.
Avstraliyada kembriydan aldin payda bolg’an en’ a’yyemgi strukturalar ha’m Tasmantisdag’i gertsin tawlarinin’ arqasi ha’m de shig’is shetleri Alp geosinklinali menen oralg’an. Bul geosinklinaldag’i tektonik ha’reketler sebepli por da’wirinin’ aqirinda Avstraliya Qubla – Shig’is Aziyadan bo’leklenip qalg’an, suwg’a sho’kpey qalg’an Jan’a Zelandiya strukturalarinan da bo’leklenip qalg’an.
Shig’ista relyef, sonday – aq materik maydani ha’m beti ko’birek o’zgergen. Jariliw siziqlari boylap Tasmantistin’ batis sheti Tinish okean tu’bine sho’kken, suwg’a batpay qalg’an u’lken batis bo’limi joqari ko’terilgen, na’tiyjede Shig’is Avstraliya tawlari ju’zege kelgen. Bul tawlarda a’yyemgi jinislar bazalt qatlamlar menen qaplang’an, bul qatlamlar orayliq ha’m qubla bo’limlerde a’sirese u’lken maydanlardi iyeleydi.
Dostları ilə paylaş: |