Lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

 
YA(r) = 1/Vg , 
 
bunda, Vg
 
– kompleks dissotsiatsiya tezligi;
YA(r) – retseptorga yaqinligi. 
Zaharning retseptor bilan o‘zaro bog‘lanishida quyidagi ko‘rsatkichlar muhimdir:
- retseptorlarning zararli modda molekulalari bilan to‘yinish darajasi; 
- zaharning retseptor bilan kompleks hosil bo‘lish tezligi;
- komplekslarning barqarorligi va ularning dissotsiatsiya qilish qobiliyati. 
Retseptorlar nazariyasi kimyotyerapiyaning rivojlanishiga turtki bo‘ldi. 
Kimyotyerapiyaning rivojlanishida retseptor nazariyasi muhim rol o‘ynadi va bunda 
odam organizmdagi ma’lum bir organga tanlab ta’sir etadigan dori – preparatlarini 
tanlashga asoslanadi. 
Zaharli moddalar retseptorlar bilan qo‘zg‘aluvchan, tez parchalanib ketadigan 
bog‘lanishlar hosil qilib o‘zaro ta’sir etishi mumkin. Bu holda ularning organizmdan 
tezroq chiqarib yuborilishi sodir bo‘ladi. Zaharning retseptor bilan bog‘lanish 
enyergiyasi qiymati qanchalik kichik bo‘lsa, jarayon Shunchalik orqaga oson qaytadi. 
Jadvalda zaharlanishning yuzaga kelishiga ta’sir qiluvchi zaharning retseptor bilan 
bog‘lanishining asosiy turlari keltirilgan.

---

18 
5-jadval 
№ 
Bog‘lanish turlari 
Bog‘lanish enyergiyasi kdj/mol 
1 
Kovalent 
200 – 580 
2 
Ion 
20 – 40 
3 
Vodorod 
8 – 20 
4 
Van-dyer-Vaals 
2 – 4 
Eng mustahkam bog‘kovalent, ion bog‘lanish sustroq, vodorod va Van-dyer-Vaals 
bog‘lanish eng byerqaror bog‘dir. 
Zaharning retseptor bilan bog‘lanish enyergiyasining pasayishi organizmning 
javob reaksiyasining o‘ziga xos ko‘rinishlarini kamayishiga muvofiq keladi va 
og‘riqlarni orqaga qaytaradi.
Retseptor turlaridan biri bu fyermentlardir. Fosfor organik zahar bilan 
atsetilholinestyeraza (AXE) molekulasining o‘zaro bog‘lanishi bunga misol bo‘ladi. 
Natijada zaharlar mustahkam kompleks hosil qiladi. 
Asabni qo‘zg‘atuvchan mediator kimyoviy uzatuvchi (AX) atsetilholinning 
gidrolizini AXE katalizlaydi. Qachonki, mediatr postsinaptik membranaga yetib 
borganda, sipaleza asab impulsining bir neytronni boshqasiga uzatilishi sodir bo‘ladi. 
Bunda xohlagan organ hujayrasining faoliyati sodir bo‘ladi (muskullar, temirlar va 
boshqalar). 
O‘zining mediator
funksiyasini bajaruvchi AX molekulalari tezda 
faolsizlantirilishi zarur, aks holda asab impulsiga olib boruvchi diskretnost buziladi. 
Aynan Shuni AX ni darhol gidrolizlovchi AXE sodir etadi. 
FOS lar AXE bilan mustahkam birikma hosil qilib, uning asosiy funksiyasini 
kuchsizlantiradi. Natijada FOS lar uchun haraktyerli bo‘lgan toksik ta’sir kelib chiqadi 
va u asosan asab sistemasiga shikast yetkazadi.
Boshqa bir misol sifatida, sianidlarning biologik harakat mexanizmini olishimiz 
mumkin, bu zaharlar uchun fyermentlar retseptor bo‘la olishini tasdiqlaydi (sinil 
kislotasi-HCN). Organizm hujayralarida hujayra nafas olish markazi - mitoxondrin 
bo‘ladi. Mitoxondrinda tyeri oksidlanishi kabi fyermentlar jarayonlari sodir bo‘ladi. 
(Kislorodni hujayra orqali iste
’
mol qilish.)
Tyerining nafas olishidagi oksidlanish reaksiyasining zvenolaridan biri tarkibida 
temir atomi bor sitoxromoksidaze (SXA) fyermenti sababli faoliyat yuritadi. Sinil 
kislotasi SXA molekulasi bilan o‘zaro ta’sirlashadi. Natijada tyerini normal nafas 
olishi sekinlashadi, aynan sianidlar paradoksal holatlarni keltirib chiqaradi. Masalan: 
xujayra va tyerilarda ortiqcha O
2
hosil bo‘lib, ular kislorodni o‘zlashtira olmaydilar. 
Buning natijasida organizmda tezda-tezda tyeri yoki gistotoksik gipoksiya nomi bilan 
mashxur patologik holatlar sodir bo‘lib, unda bo‘g‘ilish, yurak faoliyatini buzilishi, 
titrokli paralichlar kuzatiladi. 
Zaharlar uchun retseptorning boshqa turlaridan biri sulfgidril yoki tiol gruppa 
(SH), ya’ni organizmning turli makromolekulalari, fyermentli va boshqa oqsil yoki 

---

19 
amina kislotalar. SH guruh bilan tanlovchi yoqlilik namoyon etadigan zaharlar bo‘lib 
og‘ir metallardan, quyidagilar hisoblanadi. 
1) simob va uning birikmalari - Hg, HgCl
2 
; 
2) qo‘rg‘oshin va uning birikmalari - Pb, PbO, PbO
2
, PbO
3
; 
3) margimush va uning birikmalari - As, As
2
O
3
, AsH
3
; 
4) kadmiy va uning birikmalari - Cd, CdO
2
, CdSO
4
; 
5) surma va uning birikmalari - Sb, SbH
2
. 
Shu guruh bilan metallar o‘rtasidagi reaksiya natijasida yerimaydigan birikma-
myerkaptidlar hosil bo‘ladi. Bu tegishli zaharlanish sodir bo‘lishiga, biokimyoviy 
jarayonlar borishining buzilishiga olib keladi. 
Organik birikmalarni reaksiyaga kiriShuvchan funksional guruhlarda: sulfgidril, 
aminogruppa, gidroksil, fosfor saqlovchilar ko‘pgina metallar (yangi retseptorlar) 
uchun birikadigan joy hisoblanadi. 
Zaharlovchi is gazi (SO) uchun gemoglobin - qon proteid yeritrotsiti retseptor 
vazifasini bajaradi. Is gazi gemoglobin bilan tezda reaksiyaga kirishib, patologik 
kompleks karboksigemoglobin (NbSO) hosil qiladi, lekin kislorodni qabul qilmaydi.
Qon SO ni gemoglobinga kimyoviy yaqin bo‘lganligi uchun uni yutadi. Kislorod, 
gemoglabin bilan bog‘lanishga qaraganda SO gemoskeleti bilan 250 marta faolroq 
bog‘laydi. 
Demak har qanday kimyoviy modda biologik yoki toksik ta’sir namoyon etishi 
uchun 2 ta mustaqil xususiyatlarga ega bo‘lishi kerak: 
- retseptorga yaqinlik;
- o‘ziga xos faollik. 
Masalan, gemoglobinni SO bilan yaqinligi O
2
bilan yaqinligiga qaraganda bir 
necha marotaba kuchli (karboksi-gemoglobinni dissotsiatsiyaga yaqin gemoglobin 
HbO
2 
ning dissotsiatsiyasidan 3500 marta sekin).