Lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

Ovqat hazm qilish tizimi.
Sanoat zaharlari og‘iz bo‘shlig‘idan yutilganda shilliq 
qavatga bevosita ta’sir qilib ovqat hazm qilish trakti funksiyalarining buzilishiga olib 
kelishi mumkin. 
Ayrim metallar og‘iz bo‘lshig‘ining shilliq qavatida, ayniqsa milklarda yig‘ilib 
qoladi va uni havo-kulrangga bo‘yaydi (kumush, vismut, qo‘rg‘oshin, simob, surma).
Bunda ko‘pincha og‘izda metall mazasi paydo bo‘ladi, biroz shishib ketadi, milklar 

---

26 
qizarib tez-tez qonaydigan bo‘lib qoladi, stomatit, ba’zida benzol bilan zaharlanganda 
og‘iz shilliq qavatining yara-nekrotik zararlanishi kuzatiladi. 
Ayrim noorganik kislotalar angidridlari va organik kislotalar bug‘laridan nafas 
olinganda tishlar zararlanadi va karies kuzatiladi. Ftor va fosfor birikmalari tishlar 
uchun jiddiy xavf tug‘diradi. Professional karies uchun oldingi tishlar bo‘yinchalarida 
chang yig‘ilib qolishi xos. Avval oldingi tishlar, keyin pastki tishlar zararlanadi. 
Trinitrotoluol, selen, organik yerituvchilar, azot oksidlari, rux, xrom bilan 
zaharlanganda gastrit, sekretsiyaning buzilishi, dispeptik holatlar (ovqat hazm 
bo‘lmasligi) kuzatiladi. Og‘ir metallar, oltingugurt uglyerodi, bromidlar, yodidlar 
oshqozon va ipak shilliq qavatlariga yaqqol mahalliy qo‘zg‘atuvchi ta’sir ko‘rsatadi. 
Simob, margimush, surma, kadmiy bilan zaharlanganda ko‘proq ich ketishi kuzatilsa, 
qo‘rg‘oshin, ftoridlar, rux, selen bilan zaharlanganda ich qotishi kuzatiladi.
Sanoat zaharlarining katta qismi jigarga tanlab ta’sir qilish xususiyatiga ega, bu esa 
spetsifik gepatotrop ta’sir haqida so‘zlash imkonini beradi. Gepatotrop zaharlar 
qatoriga xlorlangan va bromlangan uglevodorodlar, xlorlangan naftalinlar, benzolning 
nitrohosilalari, azot kislotasi efir-lari, stirol va uning hosilalari, fosfor va selen 
birikmalari, surma, margimush, gidrazin va uning hosilalari kiradi. 
Jigarning o‘tkir va og‘ir zararlanishi parenximaning turli darajada distrofik 
o‘zgarishida namoyon bo‘ladi. Jigarning o‘tkir zararlanishining eng dastlabki va eng 
ko‘p uchraydigan ko‘rinishi - o‘ng biqinda og‘riq turishi bilan birga dispeptik hamda 
asteno-vegetativ sindrom. Jigar og‘ir zaharlanganda keskin ifodalangan sariq kasal 
namoyon bo‘ladi, Botkin kasalligida ham funksional namunalar ma’lumotlari Shunday 
bo‘ladi. 
 Siydik-jinsiy tizim.
Toksik nefroz kabi buyraklarning zararlanishi va buyrak 
yetishmovchiligi uglevodorodlarning xlorli hosilalari, qo‘rg‘oshin, sulema, skipidar, 
etilenglikol va uning efirlari bilan o‘tkir zaharlanganda kuzatiladi. Benzolning 
aminohosilalari bilan o‘tkir zaharlanish oqibatlarida biri gemmoragik sistit bo‘lishi 
mumkin. Bariy tuzlari bilan surunkali zaharlanish dizureya bilan birga kechadi, 
skipidar bilan zaharlanganda dizuriya va gematuriya kuzatiladi.
Ayrim zaharlanishlar, ayniqsa surunkali intoksikatsiyalar jinsiy funksiyaning 
jiddiy buzilishlarini keltirib chiqaradi. Benzol va uning hosilalari, qo‘rg‘oshin, 
uglyerod oksidi, oltingugurt uglyerodi, xloropen, surma, ayrim pestitsidlar hayz siklini 
buzib yuboradi. Spyermatogenezning buzilishi (azospyermiya) alkogol, qo‘rg‘oshin, 
margimush bilan surunkali zaharlanganda kuzatiladi. Potensiyaning pasayishi va libido 
uglyerod oksidi, qurg‘oshin, margimush bilan zaharlanishga xos belgilardir. 
Yerkaklarda jinsiy funksiyalarning o‘zgarishi marganes, xloropen va bora kislotasi 
bilan ta’sirlashganda aniqlangan. 
 Suyak tizimi
va uning qo‘shimchalari (pridatki). Suyak-bo‘g‘im apparatining 
yaqqol tizimli zararlanishi flyuoroz - suyaklarning toshdek qotib qolishi, paylarning 
o‘zaksizlanishida (RF, ftor vodorodli kislota tuzlari, kriolit, supyer-fosfatlar: elektroliz 
sexlarida (alyuminiy) kuzatilgan. Bariy tuzlari bilan zaharlanganda ular suyakdan 
fosfor va kalsiyni siqib chiqaradi va jiddiy osteoporozga olib kelishi mumkin.

---

27 
Suyak to‘qimasining sayozlanishi kadmiy tuzlari bilan surunkali zaharlanishda 
ham qayd etilgan (bunda kuraklarda, bel, tos va katta boldir suyaklarida ko‘ndalang 
o‘ymalar paydo bo‘ladi) 
Sariq fosfor bilan zaharlanganda pastki jag‘ zararlanadi, qo‘rg‘oshin bilan 
surunkali zaharlanganda bolalarda suyaklarning metafizar o‘sishi izdan chiqadi.
Zaharlanishning tyeri va uning quyruqlarida ifodalanishi yuqorida keltirilgan 
yallig‘lanish va allyergik ta’sirlar bilan chegaralanmaydi. Ayrim sanoat zaharlarining 
ta’siri 
tyerining 
ochiq 
yoki 
kiyim 
bilan 
ishqalanadigan 
qismlari 
gipyerpigmentatsiyasini keltirib chiqaradi (neftni qayta ishlash mahsulotlari, 
toshko‘mirli smola, plavikli kislotalar). Trinitrotoluol va dinitroxlorbenzol bilan 
ta’sirlanish oqibatida vaqt o‘tgani sayin kaftlar, oyoq kaftlari va tirnoqlarning sariq 
rangga bo‘yalib qoladi. Kumush tyeri va shilliq qavatlarda yig‘ilib qolib, ularni aspid-
kulrangga bo‘yaydi (argiriya). Gidroxinon va uning ayrim efirlari tyerining katta-katta 
qismlarini rangsizlantiradi, boshqa bir efirlari leykodyermiyani keltirib chiqaradi. 
Tirnoqlarning mo‘rtligi va deformatsiyalanishi ohak, kalsiy karbit, 2,4-dinitrofenol 
bilan ishlaydiganlarda uchraydi. Nikel va sement kuchli tyeri qichimasiga sabab 
bo‘ladi. Ba’zi bir moddalar bilan ishlaganda gipyerkyeratoz rivojlanadi yoki sochlar 
kuchli to‘kiladi (antratsen, toshko‘mir smolasi, xloropren, trinitrotoluol, dinitro-
xlorbenzol, talliy birikmalari).