Lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

 
9.2. Zaharli moddalarning biomembrana orqali kirish mexanizmi 
Organizm uchun yod bo‘lgan moddalarning organizmga kelib tushishi, 
taqsimlanishi, metabolizmi va ajralib chiqarilishidan oldin ular bir qator biologik 
membranalardan o‘tishi kerak. Barcha membranalar o‘xshash tuzilma va funksiyalarga 
ega. Membrana 3 qavatdan iborat: oqsilli, lipidli va oqsilli. Membranalarda 
mikroskopik poralar mavjud. Membranalar va poralar muayyan e-zaryadlarga ega. 
Moddalarning membrana orqali o‘tishi passiv va aktiv bo‘lishi mumkin. Aktiv o‘tish 
uchun enyergiya zarur bo‘lib, u membrananing o‘zidagi moddalar almashinuvi 
natijasida hosil bo‘ladi. Passiv o‘tish lipidlarda yeruvchan moddalarga (benzin, 
atseton, efir) xos. Bu jarayon asosini konsentratsiyalar gradiyenti bo‘yicha diffuziya 

---

58 
mexanizmi tashkil qiladi. Enyergiya sarflamasdan passiv o‘tish molekulalari o‘lchami 
poralar o‘lchamidan kichik bo‘lgan moddalarga ham xosdir. Bu jarayon filtratsiya 
sifatida qaraladi. 
Aktiv o‘tish lipidlarda yerimaydigan moddalarning membranalar orqali o‘tishini 
ta’minlaydi. Bu jarayon fyermentlar yordamida amalga oshiriladi, ular transport 
qilinadigan zaharlar bilan vaqtinchalik komplekslarni hosil qiladi va ularni 
konsentratsiyalar gradiyentiga qarshi olib o‘tadi. Bunday moddalarga sanoat zaharlari-
elektrolitlar va metallar kationlari (Na
+
, K
+
, Mn
2+
, Mg
2+
) kiradi, ular fosfatli xelatlar, 
oqsil-fosfatli komplekslar va h.k.lar ko‘rinishida membranadan tashib o‘tiladi.
Zaharlarning organizmga tushish yo‘llari.
 
Zaharli moddalarning inson 
organizmiga tushishining uchta asosiy yo‘llari ajratiladi: ingalyatsion, pyeroral va tyeri 
orqali. 
a)
 
organizmga sanoat zaharlari tushishining ingalyatsion yo‘li 
Zaharli birikmalarning nafas olish tizimi orqali so‘rilishi ularning organizmga 
kirishining eng tez yo‘li hisoblanadi (o‘pkalar yuzasi katta – 100-120 kv.m, o‘pka 
kapillyarlari bo‘yicha qon oqimi uzluksiz).
O‘pkaga birinchi navbatda yog‘larda yaxshi yeruvchan moddalar tushadi. Zaharli 
moddalar molekulalari havo muhitini qon oqimidan ajratib turuvchi 0,8 mkm 
(mikrometr) qalinlikdagi alveolyar-kapillyar membrana orqali diffuziya qilganda eng 
qisqa yo‘l bilan kichik qon aylanish doirasiga o‘tadi va keyin jigarni chetlab o‘tib, 
yurak orqali katta qon aylanish doirasi qon tomirlariga yetib boradi va u yyerdan 
hamma organlar va to‘qimalarga tarqaydi. 
Gazlar va bug‘lardan nafas olish. Uchuvchan birikmalarning so‘rilishi yuqori nafas 
yo‘llari va traxeyada qisman boshlanadi (HF, HCl, SO
2
, atsetaldegid – qo‘zg‘atuvchi 
moddalar; etil spirti, atseton – uchuvchan noelektrolitlar). 
Gazsimon va bug‘simon noelektrolitlarning so‘rilishi konsentratsiyalar 
gradiyetining pasayishi yo‘nalishida oddiy diffuziya qonuni bo‘yicha amalga oshadi 
(kamroq konsentratsiyadan kattaroq konsentratsiya tomon). Shunday yo‘l bilan 
havodan uglevodorodlar, galogenli uglevodorodlar, spirtlar, efirlar va h.k.lar so‘riladi. 
Doimiy konsentratsiyadan nafas olganda qonda zaharning miqdori avval tez 
oshadi, keyin bitta darajada to‘xtab qoladi. Organizm zahar bilan to‘yingandan keyin 
uning so‘rilishi ancha kamayadi. Zaharning qondagi eng yuqori miqdori uning fizik-
kimyoviy xossalariga, masalan, gidrofilligiga (moddaning suvda yeruvchanligi 
koeffitsiyenti) bog‘liq. Bug‘larning gidrofilligi qanchalik yuqori bo‘lsa, havodan zahar 
qonga shunchalik ko‘p tushadi.
Jismoniy ishlar, tez-tez nafas olish va qon aylanishining tezligi ingalyatsion yo‘l 
bilan tushgan birikmalarning organizmda ko‘proq turib qolishini kuchaytiradi. 
Ayerozollar (chang, tutun, tumanlar) bilan nafas olish: minyeral chang (kvarsli, 
silikatli, ko‘mirli changlar), metall changlari, metall oksidlari changi yoki tutuni, 
ko‘plab organik ayerozollar.
Ayerozollar – turli o‘lchamdagi zarrachalar aralashmasi. Ayerozollar nafas 
yo‘llariga tushganda ularning ushlanib qolishi yuz beradi. Bu ayerozolning fizik-
kimyoviy xossalariga: zarrachalar o‘lchamlari, ularning shakli gigroskopikligi, 
zaryadi, yuza aktivligiga bog‘liq.

---

59 
O‘lcham 10 mkm bo‘lgan zarrachalar burun yo‘llarida va burun-halqumda to‘liq 
cho‘kib qoladi, 10 mkm dan yuqori zarrachalar – yuqori nafas yo‘llarida, 1-2 mkm 
gacha o‘lchamli zarrachalar esa – alveolalarda cho‘kadi.
Nafas yo‘llarining organizmning o‘zi tomonidan tozalanishi jarayonida cho‘kkan 
zarrachalar shilimshiq bilan birga yuqoriga harakatlanadi va asta-sekin organizmdan 
chiqib ketadi. Biroq, agar zaharli ayerozol suvda yaxshi yeriydigan bo‘lsa, u nafas 
olish yo‘llarining butun uzunligi bo‘ylab so‘rilgan bo‘lishi mumkin. Ayerozolning 
ma’lum bir miqdori nafas olish yo‘llaridan tashqariga chiqariladi, uning kattagina 
qismi so‘lak orqali halqumdan oshqozon-ichak tizimiga o‘tadi. 
Nafas yo‘llarining metall bug‘laridan tozalanishi ikki bosqichda boradi. Birinchi 
bosqichda metall bug‘lari 24 soat ichida bronxial daraxt bo‘ylab hilpillovchi epiteliy 
bilan tez haydab chiqariladi. Ikkinchi bosqichda metallar alveolyar sohadan bir necha 
kundan tortib to bir necha oygacha sekin chiqariladi. Alveolalarda to‘plangan 
ultramikroskopik metall zarrachalari alveolyar membranadan qon oqimiga diffuziya 
yoki kolloid va oqsil komplekslar shaklida tashilish orqali diffuziyalanadi.