Lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

10.4. Zaharli moddalarning organizmdan chiqarilishi
Zaharli moddalarning organizmdan chiqarilishi yo‘llari va mexanizmlari 
turlichadir. Ular o‘pka, buyraklar, oshqozon-ichak trakti va tyeri orqali chiqariladi. 
Zaharlar va ularning metabolitlari ko‘pincha bir nechta kanallar orqali chiqariladi. 
Zaharlarning organizmdan chiqarilishi odatda ikki fazada, kamroq – uch fazada 
kechadi. Birinchi galda o‘zgarmas holda qolgan yoki biologik moddalar bilan kuchsiz 
bog‘langan birikmalar organizmdan chiqarib yuboriladi. Ikkinchi navbatda zaharning 
organizmda kuchliroq bog‘lamalarga ega fraksiyasi chiqariladi. Uchinchi fazada
to‘qimalardagi doimiy depolarda to‘planib yotgan zaharlar organizmdan chiqib ketadi. 
Organizmning zaharlardan halos bo‘lishining fazaviyligi noelektrolitlar, ularning 
metabolitlari va metallar uchun xos. 
Zaharlarning o‘pka orqali chiqarilishi 
Aksariyat uchuvchan noelektrolitlar organizmdan o‘zgarishlarga uchra-masdan 
nafas olingan havo bilan birga chiqib ketadi. Zaharning organizmga kelib tushishi 
to‘xtagan zahoti uning organizmdan chiqarilishi boshlanadi. Boshida o‘pka orqali 
chiqarilish jadalroq kechadi, chunki qonda mavjud zaharning ajralishi yuz beradi. 
Keyin jarayon sekinlashadi, chunki endi yog‘ to‘qimasida to‘plangan zaharlar ajratiladi 
O‘pka orqali zahar biotransformatsiyasida hosil bo‘lgan uchuvchan metabolitlar 
ham ajralishi mumkin. Bular: uglekislota va suv. Tajriba yo‘li is gazi benzol, stirol, 
xloroform, CCl
4
, metil spirti, etilenglikol, fenol va atseton metaboliti ekanligi 
isbotlangan. 
Zaharlarning buyrak orqali chiqarilishi
 
ikkita mexanizm yordamida boradi:
passiv filtrlash va aktiv tashish. 
Passiv fitlratsiya oqibatida buyrak o‘ramalarida tarkibida noelektrolitlar bo‘lgan
filtrat hosil bo‘ladi. Uchuvchan noelektrolit-larning siydik bilan ajralishi arzimas 
bo‘lib, bu ularning ikki yo‘nalishda: kanalchalardan qonga va qondan kanalchalarga 
o‘ta olishi bilan izohlanadi. 
Ionlashgan organik elektrolitlar passiv kanalli diffuziyasi yo‘nalishi siydikning rN 
iga bog‘liq: kanalchali siydik plazmaga qaraganda ko‘proq ishqoriy bo‘lsa, siydikka 
kuchsiz organik kislotalar oson o‘tadi; agar siydik muhiti qonga qaraganda nordonroq 
bo‘lsa, siydikka kuchsiz organik asoslar diffuziyalanadi. 
Buyrak kanalchalarida siydik kislotasi, holin, gistamin hamda moddalar 
almashinuvining boshqa mahsulotlari uchun faol tashish tizimi mavjud. O‘xshash 
tuzilmaga ega toksinlar qondan siydikka xuddi o‘sha taShuvchilarda o‘tadi. 

---

65 
Molekulasida aminoguruhlar bo‘lgan sanoat zaharlari siydikda yig‘ilish xususiyatiga 
ega. Misol tariqasida siklogeksil, ditsiklogeksilamin, dimetilgidrazin, benzidin va 
h.k.larni keltirish mumkin, ularning konsentratsiyasi qondagiga nisbatan ancha yuqori. 
Ionlar ko‘rinishidagi metallar buyrakdan tez ajratiladi, bular: ishqoriy metallar – 
litiy, rubidiy, seziy; ikki valentli metallar – byerilliy, kadmiy, mis tuzlari; anionlar 
tarkibiga kiradigan metallar – xrom, vanadiy, molibden, selen). 
Ko‘proq jigarda tutilib qoladigan metallar siydik orqali kam chiqarilib, organizmda 
bir tekis tarqaladi – buyrak orqali tez va oshqozon-ichak trakti orqali sekin chiqariladi. 
Sanoat 
zaharlarining 
oshqozon-ichak 
trakti 
orqali 
chiqarilishi 
og‘ish 
bo‘shlig‘idayoq so‘lak bilan birga boshlanadi. So‘lakda ba’zi bir noelektrolitlar va 
og‘ir metallar (simob, qo‘rg‘oshin va h.k.) aniqlangan. 
Organizmga tushadigan barcha zaharli moddalar jigarga kelib tushadi. Ko‘pchilik 
zaharlar o‘t suyuqligi bilan birga ichakka o‘tib ketadi va organizmdan chiqariladi 
(qo‘rg‘oshin, marganes). 
Ichakda zaharli moddalar qonga o‘tishi va organizmdan siydik bilan birga chiqib 
ketishi ham mumkin. Zahar ichakdan yana jigarga, keyin o‘t pufagi bilan Yana 
oshqozon-ichak traktiga o‘tishi ham mumkin (jigar ichidagi sirkulyatsiya). 
Uchuvchan noelektrolitlar (uglevodorodlar, spirtlar, efirlar) oshqozon-ichak tizimi 
orqali ajratilmaydi. Bu tizim orqali xlorlangan aromatik uglevodorodlar (ko‘pgina 
insektitsidlar) chiqariladi. 
Jigarda yig‘iladigan metallar (nodir yer metallari, oltin, kumush va h.k.) deyarli 
to‘liq axlat bilan chiqib ketadi. 
Og‘ir metallar bilan zaharlanganda asosiy massa ichak orqali, qolgan qismi esa 
asta-sekin siydik bilan ajraladi (simob). 
Boshqa yo‘llar orqali ajralishi.
Sanoat zaharlari sut bezlari (sut bilan) va tyeri (tyer 
bilan) orqali ham organizmdan chiqib ketishi mumkin. Ona suti bilan noelektrolitlar 
ajraladi (xlorlangan uglevodorodlar, intektitsidlar–DDT, geksaxloran, 2-4-D va h.k.). 
sut orqali ko‘plab metallar ham ajraladi (simob, selen, margimush). 
Tyeri orqali organizmdan ko‘pgina noelektrolitlar chiqib ketadi (etil spirti, atseton, 
fenol, xlorlangan uglevodorodlar. Oltingugurt uglyerodning (CS
2
) tyyerdagi miqdori 
siydikdan 3 baravar ko‘p. Tyer bilan simob, mis, margimush ham ajraladi.