Lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

Tayanch so‘z va iboralar:
plazma oqsillari, ionli, vodorodli aloqalar, 
biotransformatsiya, oqsillar – albuminlar.
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

66 
11. KIMYOVIY BIRIKMALARNING TUZILISHI, XOSSALARI VA 
ULARNING ZAHARLILIGI BILAN BOG‘LIQLIGI.
11.1. Organizmning biologik xususiyati va toksik samarasi
 
Umumiy qonuniyatlarni va moddalarning kimyoviy tuzilishini zaharlilik bilan 
bog‘liqligini aniqlash yangi kimyoviy birikmalarni sintez qilish va ularning 
toksikologik xususiyatlarini aniqlashga bog‘liq ravishda o‘ta dolzarbdir. 
Organik moddalarning kimyoviy tuzilishining zaharlilik bilan bog‘liqligi 
Organik moddalar uchun kimyoviy birikmalarning zaharligini o‘zaro 
solishtirishga imkon beradigan umumiy qonuniyatlar ishlab chiqilgan. 
Organik moddalar uchun tarmoqlanuvchi zanjirlar qoidasi keltiriladi: normal 
uglyerod zanjiriga ega bo‘lgan moddalar o‘zlarining tarmoqlangan izomyerlariga 
nisbatan yuqoriroq toksik samara namoyon etadi. 

SN
3
SN
3
 

SN
3 
- SN
2 
- SN
2 
- SN
2
SN
3
> SN
3 
– SN - SN
2 
- SN
3
> SN
3 
– S - SN
3
 

SN
3 

Pentan

izopentan 
tetrametilbutan

Shuning uchun, masalan, normal propil va butil spirtlari izopropil va izobutil 

spirtlariga qaraganda kuchli narkotiklardir: 
SN
3 
- SN
2 
- SN
2 
- ON > SN
3 
– SN - SN
3 
 
ON
 
SN
3 
- SN
2 
- SN
2 
- SN
2 
- ON > SN
3 
SN
2
SN - SN
3
 

ON
Uglevodorod zanjirining yopilishi toksik samaraning ortishiga olib keladi va 
Shuning uchun siklik birikmalar ko‘proq zaharlidir. Masalan, siklopropan bug‘lari 
propan bug‘lariga qaraganda kuchliroq ta’sir qiladi: 
 
SN
3 
- SN
2 
- SN
3
< SN
2 
- SN
2 


SN
2
 
Propan Sikloprapan 
Siklik zanjirdan aromatik zanjirga o‘tish ham kimyoviy birikmalarning 
zaharliligini oshiradi, masalan, benzol bug‘lari va toluol bug‘lari siklogeksan va 
metilsiklogeksanga nisbatan zaharliroq: 

---

67 
< 
SIKLOGEKSAN BENZOL 
TOLUOL METILSIKLOGEKSAN 
Organik modda molekulasiga gidroksil gruppaning kiritilishi yeruvchanlikning 
oshishi hisobiga zaharli ta’sir kuchini susaytiradi. Shuning uchun spirtlar ularga to‘g‘ri 
keladigan uglevodorodlarga nisbatan kamroq zaharli: 
SN
3
 - SN
2 
- SN
3
> SN
3 
- SN
2
-SN
2 
- ON 
SN
3 
- SN
2 
- SN
2 
- SN
3
> SN
3 
- SN
2 
- SN
2 
- SN
2
ON 
Ammo nafas olishda teskari samara kuzatiladi. Amil spirti bug‘larining 
qo‘zg‘atuvchan ta’siri pentanga nisbatan kuchliroq: 

SN
3 
- SN
2
- SN
2
-SN
2 
- SN
2
ON > SN
3 
- SN
2 
- SN
2 
- SN
2 
- SN
3
 
Amil spirti pentan
 
Allil spirti ta’siri propilenga nisbatan kuchliroq: 
SN
2 
= SN - SN
2
ON > SN
2 
= SN - SN
3
.
 
Organik modda molekulasiga galogenning kiritilishi deyarli doim zaharlilikni 
oshiradi. Bunda galogenning birikish joyi katta ahamiyatga ega. Ochiq zanjirdagi 
galogen atomi ancha faolroq, demak modda uglyerod bilan bog‘langan siklik yoki 
aromatik molekulaga qaraganda zaharliroq: 
SN
3 
– SN - SN
2 
- SN
3
> SN
2 
– SN - SL 
| | 
CL CH
2
 
СН 
СН 
СН 
СН
3 
СН 
СН 
С 
СН
2 
СН
2 
СН
2 
СН
2 
СН
3 
СН
2 
СН
СН 
СН 
СН 
СН 
СН 
СН 
СН 
СН 
СН 
СН 
СН 
СН 
СН
2 
СН
2 
СН
2 
СН
2 
СН
2 
СН
2 

---

68 
Benzol Cl- benzol di Cl- benzol
Molekulaga galogen atomning kiritilishi quyidagi o‘zgarishlarga olib keladi: 
- molekulaning fizik-kimyoviy xossalari o‘zgaradi; 
- moddaning kimyoviy reaksiyalarda ishtirok etish qobiliyati o‘zgaradi; 
- molekuladagi aktiv guruhlarning joylashish holatiga bog‘liq ravishda 
ularning organizmda boshqa moddalarga, ba’zida yana ham zaharliroq moddalarga 
aylanish jarayoni o‘zgaradi. 
Agar organik modda molekulasida xlor atomidan tashqari Yana gidroksil guruh 
yoki kislorod atomi bo‘lsa, birikma yanada zaharliroq bo‘ladi. Masalan, xlorli spirt 
bug‘laridan nafas olish ichki organlarda va nyerv (asab) tizimida o‘zgarishlarga olib 
keladi. 
SN
3 
– SN - SN
2
- SN
3
 < SN
3 
– SN - SN
2 
- SN
2 
- ON 


SL CL 

2-Cl butan 2 – Cl butanol
 
Modda molekulasiga nitro (-NO
2
) nitrozo (-NO) va amino (-NH
3
) guruhlarning 
kiritilishi zaharlilikni oshiradi. Karboksil guruhning (-COOH) mavjudligi esa 
molekulaning gidrofilligi va ushbu moddaning organizmdan oson chiqarilishi sababli 
zaharlilikni keskin kamaytiradi: 
Qo‘shbog‘li birikmalarning zaharliligi to‘yingan birikmalarga nisbatan yuqoriroq;