Lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

10.3. Zaharli moddalarning organizmda o‘zgarishga uchrashi
Organizmga tushgan zaharlar, boshqa ksenobiotiklar (yod moddalar) singari, turli 
kimyoviy o‘zgarishlarga uchrashi (biotransformatsiya) va toksikligi kamroq 
moddalarga aylanishi mumkin (detoksikatsiya – zaharning zaharsizlantirilishi). 
Ksenobiotiklarning biotransformatsiyasi
– organizmning evolyusiya jarayonida 
orttirgan himoya reaksiyasi bo‘lib, metabolizm (moddalar va enyergiya almashinuvi 
jarayonlari 
yig‘indisi) 
natijasida 
yot 
moddalarning 
inaktivatsiyasi 
(detoksikatsiyasi)dan iborat. 
Biotransformatsiyada zaharlarning toksikligi kuchayishi holatlari ham ko‘p 
uchraydi, Shuningdek, zahar molekulalarining bir qismi o‘zgarishsiz ajralib chiqishi 
va umuman qon plazmasi va to‘qimalardagi oqsillar bilan birikib, organizmda uzoq 
vaqt qolib ketishi mumkin. “Zahar-oqsil” kompleksining mustahkamligiga qarab 
zaharning ta’siri sekinlashishi yoki umuman yo‘qolishi mumkin. 
Hozirgi paytda aniqlanishicha, ksenobiotiklarning biotransformatsiyasi jigarda, 
ovqat hazm qilish traktida, o‘pkada, buyraklarda, qonda va, oxirgi ma’lumotlarga 
qaraganda, yog‘ to‘qimasida yuz beradi. Biroq bu yerda jigar asosiy rol o‘ynaydi. 
Jigarda yot moddalar metabolizmini tezlashtiradigan (katalizatsiyalaydigan) 
fyermentlar bor. Jigar fyermentlari turli yot moddalarga nisbatan yuqori o‘xshashlikka 
ega. Bu ularga organizmga tushgan har qanday kimyoviy birikma bilan 
zararsizlantirish reaksiyasiga kirishish imkonini beradi. 
Zaharli moddalar biotransformatsiyasi negizida kimyoviy reaksiyalarning bir 
nechta turlari yotadi, ular natijasida metil (-SN
3
), atsetil (SN
3
SOO-), karboksil (-
SOON), gidroksil (-ON) radikallar (guruhlar)ning, Shuningdek oltingugurt atomlari va 
oltingugurtli guruhlarning birikuvi yoki ajralib chiqishi yuz beradi. 
Zaharlarni zararsizlantirish mexanizmlari ichida 
sintez yoki konyugatsiya
reaksiyasi o‘ynaydi, bunday reaksiya natijasida zararsiz komplekslar – 
konyugatlar

---

63 
hosil bo‘ladi. Bunda konyugatsiya reaksiyalarida glyukuron kislotasi, sistein, glitsin, 
oltingugurt kislotasi va boshqalar zaharlar bilan ta’sirlanadi. 
Zaharli moddalar detoksikatsiyasida hayot faoliyati uchun muhim bo‘lgan 
moddalar sarflanishi tufayli, organizmda ularning taqchilligi yuzaga keladi hamda 
organizm uchun zarur metabolitlar yetishmasligi oqibatida ikkilamchi kasallik holatlari 
kuzatiladi. Masalan, ko‘pgina zaharlarning detoksikatsiyasi jigardagi glikogen 
zaxirasiga bog‘liq, chunki undan glyukuron kislotasi hosil bo‘ladi. Shuning uchun 
organizmga, masalan, benzol hosilalari katta miqdorlarda tushsa, jigarda glikogen 
miqdori keskin pasayadi. Ma’lumki, glikogen – uglevodlarning asosiy zaxirasidir.
Aksariyat hollarda zaharli birikma izchil o‘zgarishlarga uchraydi. Metabolizmning 
boshlang‘ich fazasi birikma zaharliligini kuchaytirishi yoki zaiflashtirishi mumkin. 
Masalan, organizmda FOBlar oksidlanib, zaharliligi yanada yuqori bo‘lgan 
metabolitlar paydo bo‘ladi: oktametil zaharliligi kuchliroq fosforamidoksidga, tiofos – 
zaharliligi kamroq paraoksonga aylanadi. Shu bilan birga, paraokson metabolizmining 
oxirgi mahsulotlari (paranitrofenol va fosfos kislotasining deetil efiri) toksiklik 
xususiyatiga ega emas.
Ayrim zaharli moddalar bir vaqtning o‘zida bir qancha yo‘nalishlarda 
metabolizmga uchrashi mumkin. Masalan, benzol (boshqa aromatik uglevodorodlar 
bilan bir qatorda yerituvchi sifatida hamda bo‘yoqlar, plastmassa, dori-darmonlar va 
h.k.larni sintez qilishda oraliq mahsulot sifatida keng qo‘llaniladi) organizmda uchta 
yo‘nalishda o‘zgaradi hamda toksik metabolitlarni hosil qiladi. Bular: benzolning 
aromatik spirtlarga oksidlanishi (gidroksillanishi), konyugatlarning hosil bo‘lishi 
hamda uning molekulasining butunlay parchalanishi (aromatik halqaning uzilishi) 
hamda ularning buyraklar orqali ajralib chiqishi. 
Organizmda toksik metallarning biotransformatsiyasini o‘rganish muayyan 
qiziqish uyg‘otadi. Metallar va ularning birikmalari, ko‘pchilik organik moddalardan 
farqli o‘laroq, organizmda valentligini va kislota qoldig‘ini o‘zgartirish tufayli o‘z 
shaklini bir necha bor o‘zgartirishi mumkin. Metallarning organizmda bo‘lgan 
vaqtining ko‘p qismida ular oqsillar va nuklein kislotalar bilan komplekslar 
ko‘rinishida bo‘ladi. Metallar ham faol guruhlar – ON, -SOON (karboksil), -RO
3
N 
(gidrofosfat), limon kislotasi bilan birikadilar. Alohida metallarning oqsillar va 
aminokislotalar bilan o‘xshashligi mavjud.
Aminokislotalar bilan simob, mis, rux, nikel, qo‘rg‘oshin, kobalt, kadmiy, 
marganes, magniy, kalsiy, bariy kabi metallar ko‘proq –SH, -NH
2
(aminoguruh), 
SOON (karboksil guruh) va h.k. orqali birikadi, bu ularning biologik ta’siri 
tanlanuvchanligini belgilaydi. 
Metallarning organizmda to‘planishi komplekslar ko‘rinishida ham yuz beradi. 
O‘zgaruvchan valentlikka ega metallar organizmda qaytarilish va oksidlanish 
reaksiyalariga kirishadi, bunda past valentlik holatiga o‘tishda odatda metallar 
toksikligi kamayadi: Cr
+6
toksikligi kam Cr
+3
gacha qaytariladi, u esa uzumtosh 
kislotasi yordamida organizmdan tez chiqib ketadi; V
+5
, V
+3
gacha qaytariladi; biroq 
margimush As
+5
organizmda toksikligi kuchliroq As
+3
gacha qaytariladi. 
Keltirilgan matyeriallar toksik moddalarning biotransformatsiyalanishi jarayonlari 
haqida faqat umumiy tasavvur beradi hamda odam organizmida ko‘plab biokimyoviy 

---

64 
himoya mexanizmlari mavjud bo‘lib, ular organizmni bu moddalarning (hech bo‘lmasa 
ularning kam miqdorlarining) salbiy ta’siridan himoya qilishini ko‘rsatadi. 
Sanoat zaharlari metabolizmini o‘rganish nafaqat ilmiy ahamiyatga ega, u 
Shuningdek 
amaliy 
jihatdan 
ham 
katta 
qiziqish 
uyg‘otadi. Zaharlar 
biotransformatsiyasi 
mexanizmlari haqidagi bilimlar zaharlanishga bog‘liq 
kasalliklarning oldini olish, tashxislash va davolashda qandaydir metabolitning hosil 
bo‘lishini sekinlashtirish yoki tezlashtirish maqsadida bu jarayonlarga faol 
aralashishda qo‘llaniladi.